یادداشت: بازگشت مقتدی صدر به عرصه سیاسی عراق

انتخابات پارلمانی عراق بعد از پایان سلطه داعش بر بخش‌هایی ازخاک این کشور، از رویدادهای عمده سیاسی در این منطقه ناآرام خاورمیانه است. حیدر عبادی در انتخابات عراق آرای مورد انتظار خود را به دست نیاورد اما روحانی شیعه، مقتدی صدر، به شکل غیر منتظره‌ای درخشید.
 
آنچه با نام "جریان صدر" شناخته می‌شود و در حقیقت ائتلاف «سائرون» وابسته به روحانی بسیار متنفذ و شیعه عراقی مقتدی صدر است. مقتدی صدر از دو فهرست دیگر یعنی «الفتح» وابسته به هادی عامری، و ائتلاف «دولت قانون» وابسته به نوری مالکی فاصله قابل ملاحظه‌ای پیدا کرد و به نحو غیر منتظره‌ای در راس لیست انتخاباتی عراق درخشید. به این ترتیب احتمال اینکه مقتدی صدر دولت آینده عراق را تشکیل بدهد بسیار بالا است ولی قانون اساسی عراق پیچیدگی‌های خاص خود را دارد که امکان رسیدن به ائتلاف در شکل‌های دیگری را نیز مقدور می‌سازد.
 
مقتدی صدر در گذشته روابط نزدیکی با ایران داشت اما از آخرین سال‌های نخست وزیری نوری المالکی با ایران دچار اختلاف شد. یکی از علل این اختلاف نقش موازی ارتش مهدی بود که صدر با استفاده از آن بارها به عنوان اعتراض به سیاست‌های نوری المالکی به بغداد لشکر کشی کرده بود. علاوه برآن، صدر خواستار بر کناری و خروج بشار اسد از قدرت در سوریه بود که طبعاً با سیاست‌های ایران در تعارض آشکار قرار می‌گرفت.
 
اوج این اختلاف در مرداد ماه سال گذشته بروز کرد و متعاقب آن سفر غیر منتظره صدر به عربستان سعودی پیش آمد و از آن زمان این رابطه عملاً قطع شد. در طول یکسال گذشته مقتدی صدر چهره بسیار پیچیده تری را از خود نشان داده است. با کردها و سیاستمداران سنی مذهب عراق ارتباط خوبی برقرار کرده است. علاوه بر آن علیرغم اینکه عربستان از سال ۲۰۰۳ با عراق روابط دوستانه ای نداشته و مقتدی صدر نیز در زمان اعدام شیخ نمر النمر به شدت از عربستان انتقاد کرده و حتی از دولت عراق خواسته بود سفارت عربستان در بغداد را تعطیل کند، ناگهان در هشتم مردادماه سال گذشته به عربستان سعودی سفر کرد و از جمله با شخص محمد بن سلطان ولیعهد عربستان و برخی از مقامات آن کشور ملاقات داشت. با توجه به مواضع محمد بن سلمان، نگاه تهران به سفر مقتدی صدر با تردید و سوء ظن همراه بوده و اکنون که ائتلاف مقتدی صدر قدرت را در عراق به دست خواهد گرفت روابط وی با عربستان سعودی را باید دریچه ورود عربستان سعودی در معادلات عراق و گرمتر شدن روابط این دو کشور با یکدیگر و در نتیجه زاویه دار شدن روابط عراق با تهران تلقی کرد.
 
در درجات بعدی ائتلاف‌های دیگری هستند که آرای خوبی دارند. این ائتلاف‌ها عبارتند از «الفتح» به رهبری هادی العامری فرمانده گروه شبه نظامی شیعه مورد حمایت ایران موسوم به حشد الشعبی؛ و ائتلاف «دولت قانون» به ریاست نوری المالکی. المالکی و العامری هر دو مورد حمایت ایران هستند و در عین حال حشد الشعبی بخاطر نقش مهمی که در شکست دادن داعش داشته از محبوبیت برخوردار است. در عین حال سنی‌های عراق چندان ازشیعیان حشد الشعبی خوشنود نیستند. این گروه در سابقه خود شدت عمل با سنی‌های ساکن در مناطق تحت کنترل داعش را دارد و بسیاری معتقدند که پس از بیرون راندن داعش از نقاط مختلف عراق، حشد الشعبی ساکنین سنی آن مناطق را اذیت و آزار کرده و حتی در مواردی با تخریب خانه‌هایشان آنان را مجبور به ترک خانه و زندگی کرده است تا مناطق یک دست تری از نظر ترکیب جمعیت شیعی ایجاد کند.
 
با وجود اینکه برگ برنده غیر قابل انکاری در دست مقتدی صدر قرار دارد، اما تا تشکیل دولت بعدی هنوز تغییرات و یارگیری‌های سیاسی زیادی باقی مانده است. علاوه بر جابجایی گروه‌ها تا تشکیل ائتلاف نهایی که منجر به تشکیل دولت خواهد شد نقش آیت الله سیستانی را به عنوان یکی از فاکتورهای تعیین کننده در شکل گیری ساختار دولت آینده نباید از نظر دور نگهداشت.
 
مقتدی صدر روابط نزدیکی با آیت الله سیستانی دارد در حالیکه آیت الله سیستانی شخصیتی واقعگرا و معتدل به شمار می‌رود و در مواقع حساسی از تاریخ اخیر عراق نقش بسیار مهمی بازی کرده است. وی به دور از موضعگیری‌های رادیکال در مقابل سخت ترین شرایط با نگاهی متعادل در صدد حل مشکلات بر می‌آید و در عین حال از مواضع اغلب اصولی خود نیز عقب نشینی نمی کند.
 
مقتدی صدر در مردادماه سال گذشته در مصاحبه خود با شرق الاوسط صحبت از تشکیل جبهه ای از «تکنوکرات‌های مستقل» کرده بود که بتوانند عراق را از طوفان عبور داده و «به مردم خدمت کنند». در این فاصله شعارهای صدر در حمایت از توده‌های محروم حتی کمونیست‌های عراق را به سوی خود جلب کرده است. و اکنون در فضای انتخاباتی فعلی مقتدی صدر به همکاری با طیف وسیعی از گروه‌های داخلی ازجمله حزب دمکرات کردستان عراق به ریاست مسعود بارزانی اشاره کرده است.
 
نباید فراموش کرد که مقتدی صدر در طول سال‌های پس از صدام متهم به داشتن مواضع متناقض در سیاست بوده است. پیروزی ائتلاف سائرون می‌تواند هم آغاز یک سری سیاست‌های تند همراه با فاصله گرفتن از ایران باشد و هم می‌تواند در بُعد داخلی با دولتی متشکل از تکنوکرات‌های مستقل راه را برای محدود کردن نفوذ ایران در میان گروه‌های سیاسی عراق رقم بزند. البته ایران در عراق، برخلاف لبنان، بر روی یک دسته مشخص سرمایه گذاری نکرده بلکه با گروه‌ها ی متعددی که در پارلمان عراق کرسی‌های خود را دارند کار کرده است. از طرف دیگر وقتی می‌بینیم منتظر الزیدی (خبرنگاری که به سوی جرج بوش لنگه کفش پرتاب کرد) دلیل نامزدی خود را در انتخابات عراق مسأاله مداخله ایران دانسته حکومت عراق را بازیچه دست همسایگان قلمداد می‌کند، معلوم می‌شود که عراقی‌ها تا چه حد از مداخلات ایران در کشورشان ناراضی هستند و آنرا فقط یک همکاری ساده برای شکست داعش تلقی نمی‌کنند.
 
در مقابل ائتلاف صدر، ائتلاف الفتح به ریاست هادی العامری قرار دارد که فرمانده گروه شبه نظامی حشد الشعبی از گروه‌های مورد حمایت ایران است. این گروه می‌تواند با ائتلاف نوری المالکی که ائتلاف «دولت قانون» نامیده می‌شود کنار بیاید. برای اینکه این دو گروه در تشکیل دولت ائتلاف کنند هنوز باید با الحکمة به ریاست عمار حکیم و فراکسیون‌های سنی که دراستان‌های سنی نشین الانبار و صلاح‌الدین فعال هستند به توافق برسند. در هر صورت هم مقتدی صدر و هم ائتلاف الفتح باید بتوانند با احزاب عمده کُردی مانند حزب دمکرات کردستان و اتحادیه میهنی به نوعی توافق برسند.
 
پس از تعیین دولت جدید از اولین مسایل پیش رو قضیه سیاست خارجی عراق، رابطه با عربستان سعودی و آمریکا مطرح خواهد شد و در آن مرحله است که بار دیگر رابطه با ایران زیر ذره بین قرار خواهد گرفت. پیش بینی می‌شود جریان کلی سیاسی در عراق به سمت فاصله گرفتن از ایران حرکت کند اما نمی‌توان گفت این روند با چه سرعتی در حال شکل گیری است. گروه‌هایی که از طرف ایران حمایت می‌شوند به تدریج به حاشیه رانده می‌شوند هرچند ضدیت با ایران هنوز به صورت یک سیاست رسمی و عملی انتخاب نشده است. نتیجه این انتخابات هرچه که باشد بازنده ایران است.
 
با کنار کشیدن آمریکا از توافق اتمی پیش بینی می‌شود قدم بعدی محدود کردن نفوذ منطقه ای ایران باشد. بدیهی است آمریکا در عراق که قدرت حشد الشعبی در آن از نظامی به سیاسی تغییر ماهیت یافته باشد و سپس در بعد سیاسی نیز به یک گروه دست دوم نزول کند توانایی مانور بیشتری پیدا خواهد کرد. یا دست کم این محاسبه ای است که دولتمردان آمریکا به آن فکر می‌کنند. با تغییر بازیگران سیاسی این توانایی بیشتر و بیشتر هم خواهد شد. حد اقل تعبیری که می‌توان در این مرحله مطرح کرد این است که نفوذ ایران در عراق در زمان سلطه داعش به بالاترین نقطه اوج خود رسید ولی پس از شکست داعش به سرعت افول رد. مهار نفوذ ایران به صورت لحظه ای در حال تغییر است و پیروزی مقتدی صدر در انتخابات تنها یکی از شکل‌های آن تغییر را نشان می‌دهد.