ریاست جنتی، انتقام از رای‌دهندگان تهرانی و سیطره خامنه‌ای بر خبرگان

انتخاب احمد جنتی به عنوان رئیس مجلس خبرگان رویداد سیاسی مهم و معناداری است. دبیر شورای نگهبان موفق شد با کسب ۵۱ رای از ۸۸ رای نمایندگان مجلس خبرگان پنجم بر کرسی ریاست مجلس خبرگان برای دو سال تکیه بزند. رقبای ناکام او ابراهیم امینی و سید محمود شاهرودی بودند که به ترتیب ۲۱ و۱۳ رای آوردند. 
 
فعالیت این دوره مجلس خبرگان از حساسیت‌های بالایی برخوردار است. احتمال تعیین جانشین رهبری و همچنین اختلاف برداشت بر سر کارکرد مجلس خبرگان و نوع نظارت بر عملکرد ولی فقیه تنور انتخابات این دوره را داغ کرد و برای نخستین بار فضای دوقطبی کم‌دامنه‌ای در رقابت‌های انتخاباتی شکل گرفت. منتها رد صلاحیت‌های گسترده و مهندسی انتخابات اجازه نداد تا تغییر معنادار و بزرگی در اکثریت خبرگان و جریان حاکم بر آن رخ دهد. کماکان جامعه مدرسین حوزه علمیه قم و اصول‌گرایان سنتی نقش مسلط‌شان را حفظ کرده‌اند.
 
تنها در انتخابات به شکل نمادین برخی از نزدیکان خامنه‌ای چون محمد یزدی، محمدرضا مدرسی یزدی و محمد تقی مصباح یزدی نتوانستند وارد خبرگان پنجم شوند. رفسنجانی توانست برخی از نیروهای همسو با خود را وارد مجلس کند و تأثیرگذاری بر انتخابات داشته باشد. اما تعداد کم این افراد و همچنین نامشخص بودن تمایل آنان برای فعالیت فراکسیونی ظرفیتی برای تغییر موازنه قوا ایجاد نکرد. همچنین دو قطب شکل‌گرفته در انتخابات مخالفت‌ها با اثرگذاری بلوک رفسنجانی- روحانی و اصلاح‌طلبان در مجلس خبرگان را نیز تشدید کرد. اصول‌گرایان و نیروهای موسوم به ولایتمدار بیش از گذشته انگیزه برای مهار بلوک فوق و خنثی‌سازی تحرکات آنها را پیدا کردند.
 
نتیجه انتخابات هیئت رئیسه نشان داد که موقعیت مسلط ولی فقیه بر مجلس خبرگان تداوم یافته و ترکیب کنونی نزدیکی و تبعیت بیشتری از رهبری در مقایسه با مجلس چهارم دارد. در هیئت رئیسه همه افراد اعم از رئیس، نواب رئیس، منشی و کارپرداز همه از نزدیکان و چهره‌های شاخص اصول‌گرایان هستند. تنها دُری نجف‌آبادی نزدیکی به هاشمی رفسنجانی دارد؛ ولی سوابق وی این احتمال را قوت می‌بخشد هنگامی که مجبور به انتخاب در دو راهی شود، خامنه‌ای و نهاد ولایت فقیه را برمی‌گزیند. غیبت حسن خمینی و حضور محمود احمدی‌نژاد و سعید جلیلی در مراسم افتتاحیه نیز وجه نمادین بالادستی مقربان خامنه‌ای در مجلس خبرگان را نمایان ساخت.
 
نمودار زیر بر اساس معیارهایی چون سابقه سیاسی، دیدگاه‌ها، حضور در فهرست‌های انتخاباتی و تعلق سازمانی، آرایش سیاسی منتخبان مجلس خبرگان پنجم را نشان می‌دهد:
 
با تطبیق این آمار بر نتایج انتخابات هیئت رئیسه و ملاحظه غیبت دو نفر از اعضاء و باطل شدن یک رای می‌توان در خصوص ۸۵ رای مأخوذه در انتخاب رئیس به گمانه‌زنی زیر پرداخت:
 
اصول‌گرایان اعم از سنتی و تندرو در حدود ۶۵ رای در مجلس داشتند که به نظر می‌رسد ۱۴ نفر از آنها به احمد جنتی رای نداده‌اند. می‌توان نتیجه گرفت ۱۳ رای شاهرودی از این جمع گرفته شده‌است. نیروهای نزدیک به ائتلاف رفسنجانی- اعتدالی‌ها واصلاح‌طلب‌ها در حدود ۱۹ نماینده و منفردها نیز ۴ نماینده داشتند. به احتمال زیاد دو رأی بیشتر امینی از منفردها کسب شده‌است و تقریباً رایی از اصول‌گرایان بدست نیاورده‌است. دو نماینده غایب نیز از منفردها بوده‌اند و رای باطل شده نیز شاید به اصول‌گرایان تعلق داشته‌است.
 
در ادامه پیامدهای انتخابات هیئت رئیسه خبرگان پنجم به اختصار شرح داده می‌شود:
 
* افزایش قدرت تندروها در خبرگان

کسب ۵۱ رای احمد جنتی که به بخش تندروی اصول‌گرایان تعلق دارد و شکست افرادی بینابینی چون امینی نشان می‌دهد که گرایش اکثریت خبرگان بیشتر به سمت بخش تندرو متمایل شده‌است. جنتی ۶ رای بیشتر از آراء محمد یزدی در آخرین سال انتخابات هیئت رئیسه در مجلس خبرگان چهارم آورد. اهمیت این مسئله وقتی بیشتر روشن می‌شود که در اولین انتخابات هیئت رئیسه بعد از درگذشت آیت‌الله علی مشکینی، جنتی با کسب ۳۴ رای رقابت را به اکبر هاشمی رفسنجانی با ۴۱ رای باخت. وقتی برای نخستین بار محسن حیدری نماینده منتخب خبرگان پنجم بعد از تعطیلات نوروز پیش‌بینی کرد جنتی به ریاست خبرگان سخن برگزیده خواهد شد، کمتر ناظری پیش‌بینی می‌کرد چنین سناریویی به تحقق بپیوندد. 
 
محمد علی موحدی کرمانی بخت بیشتری داشت. بنا به ادعای حسین ابراهیمی از اعضاء جامعه روحانیت مبارز تهران، جنتی تا روزهای آخر پیشنهاد کاندیداتوری برای ریاست را نپذیرفته بود و این امر در ساعت‌های پایانی قبل از برگزاری نشست خبرگان رخ داد. بدین ترتیب در روزهای پایانی مانده به انتخابات تحولاتی رخ داد که معادلات را عوض کرد. 
 
اعلام انصراف موحدی کرمانی و بیان اینکه جمع زیادی از اعضاء خبرگان به دنبال ریاست جنتی هستند، روشن ساخت که جانشین شیخ محمد یزدی از جنس وی خواهد بود و فقیهی دیگر از شورای نگهبان رئیس خبرگان پنجم می‌شود. 
 
این فقیه ۹۰ ساله در شرایط عادی بخت بالایی برای ریاست نداشت. اما اتفاقاتی که در انتخابات خبرگان روی داد و منجر به ناکامی نمادهای رهبری و همچنین اول شدن وی از آخر در جمع منتخبان استان تهران شد، باعث گشت در واکنش به این مسئله و خنثی‌سازی آثار روانی شکست نهاد ولایت فقیه و دهن‌کجی به رأی‌دهندگان تهرانی، اراده قدرت بر مدار تعیین ریاست وی قرار گیرد. توجه به کدهای موجود در پیام خامنه‌ای به اجلاس افتتاحیه خبرگان پنجم آشکار می‌سازد که در تحقق این رویداد مداخله رهبری و ارسال پیام‌های مشخص از سوی محافل بالای قدرت از خارج به مجلس خبرگان نیز تأثیرگذار بوده‌است.
 
* ناکامی رفسنجانی و تضعیف موقعیت وی
اکبر هاشمی رفسنجانی از ناکامان این رویداد بود. بر خلاف ادعای وی ترکیب هیئت رئیسه نه تنها از دید وی خوب نیست بلکه با انتظاراتش از مجلس خبرگان فاصله چشمگیری دارد. رئیس اسبق مجلس خبرگان بعد از موضع‌گیری‌هایش در جریان جنبش سبز که با رهبری زاویه آشکار داشت و به نفع جنبش اعتراضی سمت‌گیری کرد، مقامش را از دست داد و حساسیت‌ها در رأس قدرت نسبت به ریاست وی فعال شد. در این دوره نیز رفسنجانی با درک موازنه قوا و فقدان هر گونه بختی برای رئیس شدن، ناگزیر به سمت کاندیدا کردن چهره‌های میانه و بینابین رفت. انتخاب او ابراهیم امینی فقیه ۹۱ ساله بود که در فصل مشترک اصول‌گرایان و حلقه نزدیکان رفسنجانی قرار دارد. اما این تمهید در فضای دوقطبی شکل گرفته کارساز واقع نشد.
 
رفسنجانی و نیروهای نزدیک به وی در مجلس خبرگان دچار خطای محاسبه شدند و بر خلاف انتظار آنها نه تنها نامزدی امینی باعث کناره‌گیری دیگر رقبا نشد، بلکه با رایی کمتر از نصف آراء جنتی، قافیه را باخت. از ابتدا معلوم بود امینی شانس بالایی ندارد. عدم تطبیق کامل مواضع او در چارچوب انتظارات رهبری و بخش مسلط قدرت و همچنین نداشتن سابقه احراز مناصب ارشد در جمهوری اسلامی، ریاست احتمالی او را با چالش‌های جدی مواجه می‌ساخت. امینی فقط در شرایطی که اصول‌گرایان دچار تشتت می‌شدند و یا بنا بر انتخاب فردی بود که مورد اتفاق نظر هر دو جریان اصلی مجلس خبرگان باشد، امکان موفقیت داشت. آنچه در انتخابات هیئت رئیسه رخ داد این فرضیه را قوت می‌بخشد که دست‌کم تا زمانی که رهبری در قید حیات است، موقعیت رفسنجانی و ائتلاف سیاسی متبوع او در مجلس خبرگان حاشیه‌ای است. مقایسه نتایج دو دوره اخیر ریاست خبرگان نشانگر کاهش تعداد نمایندگان همسو با رفسنجانی از ۲۴ به ۲۱ عدد است.
 
* تداوم افول هاشمی شاهرودی
هاشمی شاهرودی نیز از ناکام‌های این دوره از انتخابات هیئت رئیسه بود که نه تنها در کسب مسند ریاست ناکام ماند بلکه جایگاهش از از نائب رئیس اول به نائب رئیس دوم تنزل پیدا کرد. این مرجع تقلید ۶۸ ساله متولد نجف و عضو فقهای شورای نگهبان متمایل است که رهبر آینده جمهوری اسلامی شود. اما رفتار نوسانی وی در سیاست باعث شده تا هر دو جناح اصلی نظام از وی رویگردان شوند. شاهرودی به دلایلی چون سابقه مخالفت با آیت‌الله خمینی پیش از انقلاب در نجف در حلقه خودی‌های کارگزاران قدیمی نظام نمی‌گنجد. اتهاماتی که در خصوص فساد اقتصادی پیرامونش وجود دارد، نیز در دور ساختن او از کرسی ریاست و نایب رئیسی اول نیز بی تأثیر نبود. با این اتفاق احتمال اینکه وی جانشین خامنه‌ای گردد، ضعیف‌تر از گذشته شد.
 
* شوک به صادق لاریجانی
یکی از پیامدهای مهم انتخابات هیئت رئیسه ناکامی صادق لاریجانی رئیس قوه قضائیه در انتخابات نواب رئیس بود. محمدعلی موحدی کرمانی و سید محمود هاشمی شاهرودی به ترتیب با کسب ۶۵ و ۶۳ رای بر وی پیشی گرفتند. کسب تقریباً ۴۴ رای علاوه بر اینکه شکست معناداری برای این فقیه ۵۶ ساله است، پوشیدن احتمالی ردای ولایت فقیه وی در آینده را نیز در هاله‌ای از ابهام قرار می‌دهد. رای کم وی برای نایب رئیسی می‌تواند حامل عدم نگاه مثبت اکثریت مجلس خبرگان و جامعه مدرسین حوزه علمیه قم به ارتقاء مدارج سیاسی باشد و همچنین این احتمال را قوت بخشد که وی گزینه مد نظر رهبری برای جانشینی نیست.
 
تحلیل نتایج انتخابات هیئت رئیسه ابعاد بیشتری نیز دارد که از حوصله این یادداشت خارج است. جنتی با تعاریف و تمجیدهایی که در ضیافت شام خبرگان از رهبری کرد، نشان داد این مجلس را در چارچوب «بصیرت مد نظر وی» و «حفظ هویت انقلابی و اسلامی ادعایی نظام» اداره خواهد کرد. در کل می‌توان گفت این رویداد، بالادستی رهبری و اصول‌گرایان در بلوک قدرت را نمایان ساخت که انتخابات اسفند ماه خللی در آن ایجاد نکرده‌است. همچنین اراده جدی بخش مسلط قدرت و نیروهای ولایت‌مدار کنونی در حفظ وضعیت موجود و تداوم سیطره بر نهاد ولایت فقیه در دوران پساخامنه‌ای را بازتاب داد که وضعیت دشواری را برای جناح میانه‌روی حکومت ایجاد می‌نماید.