مجموعه‌ای بزرگ از هنر ایران در موزه آقاخان در کانادا

"موزه آقاخان" در تورنتو چند ماهی است که درهای خود را به روی مردم گشوده است. محتوای این موزه ویژه تمدن و فرهنگ کشورهای اسلامی است و مجموعه‌های آن در دو بخش دائمی و فصلی به بازدیدکنندگان ارائه می‌شوند.

 

"موزه آقاخان" در کنار "مرکز اسماعیلی" در بخش خاوری تورنتو بنا شده است. گشایش هر دو ساختمان در سپتامبر ۲۰۱۴ با حضور شاهزاده آقاخان (امام کنونی شعیان اسماعیلی) و استیون هارپر (نخست وزیر کانادا) صورت گرفت.
قبای ابریشمی از ایران، زمان بافت: آغاز سده چهاردهم میلادیدر موزه "آقاخان" مانند دیگر موزه‌هایی که عنوان "هنر اسلامی" را بر خود دارند، بیشتر آثار توسط هنرمندان ایرانی آفریده شده‌اند. عنوان "هنر اسلامی" که هنرپژوهان غربی، آن را فراوان به کار می برند، همواره مورد بحث در میان گروهی از پژوهشگران و دوستداران هنر ایران بوده است.

 

این عنوان به شکل عمده برای آن بخش از آثار هنری به کار برده می‌شوند که در دوره گسترش اسلام از اسپانیا تا هند آفریده شده‌اند. با این حال در موزه‌هایی که بخش‌های بزرگی زیر عنوان "هنر اسلامی" راه اندازی شده معمولا حدود هفتاد درصد از آثار، کارهای هنرمندان ایرانی‌اند: مینیاتور، سفال، فرش، آثار خوشنویسی و ...

 

آیا این حجم گسترده از آثار هنرمندان ایرانی در دوره پس از اسلام را باید به عنوان "هنر اسلامی" تلقی کرد یا به عنوان "هنر ایران در دوره اسلامی؟"

 

بحث در این باره همچنان ادامه دارد ولی به نظر می‌رسد با توجه به پشتیبانی اندک ایران از پروژه‌های فرهنگی در مقایسه با کشورهای عربی (به ویژه قطر و امارات) یا محافل اسلامی، اکنون روی جنبه اسلامی بودن این آثار بیشتر تاکید می‌شود تا ایرانی بودن آنها.
ظرف هفت سین، سده دوازدهم میلادی، شهر ریبخش آغازین موزه آقاخان در برگیرنده دو تالار کوچک است که ده ها اثر سفالین را در خود جای داده؛ این آثار در یک دوره تاریخی هزار ساله آفریده شده‌اند. یکی از آثار متفاوت در این بخش، ظرفی نقاشی شده است که برای گذاشتن اشیای سفره هفت سین به کار برده می‌شده و در سده دوازدهم میلادی در شهر ری ساخته شده است.
قمقمه زیارتگر، سده نهم میلادی"قمقمه زیارتگر" یکی دیگر از آثار این بخش است. این سفالِ لعاب‌دار گرچه در سده نهم میلادی (دوره اسلامی) ساخته شده، دارای نشانه‌هایی روشن از هنر ایران در دوره ساسانی است؛ از آن جمله، کاربرد طرح پرنده و ماهی روی آن. جنبه‌ای که این سفال را از نمونه‌های پیش از اسلامی متمایز می‌کند نوشته‌ای با خط کوفی روی آن است که به باور پژوهشگران موزه، احتمالا دعای خیر برای زیارتگر است.
تشریح منصوری، اثری از منصور ابن الیاس شیرازیدر تالار اصلی موزه، ابتدا نمونه‌های خطی به بازدیدکنندگان ارائه شده‌اند. یکی از این کتاب‌ها "تشریح منصوری" است که به کالبدشناسی انسان اختصاص دارد. "تشریح منصوری" در سده پانزدهم میلادی به کوشش منصور ابن الیاس شیرازی نوشته شد. کتاب او با تصاویر گوناگون همراه است و از آن به عنوان اثری موثر در پیشرفت دانش کالبدشناسی یاد می‌شود.

 

این موضوع به ویژه از جنبه‌ای قابل توجه است که در دوره اسلامی تا چندین سده، به دلیل محدودیت‌های مذهبی، کتاب‌های کالبدشناسی بدون تصویر تهیه می‌شدند. نمونه‌های دیگری از "تشریح منصوری" در کتابخانه‌های ایران و ایالات متحده نیز نگهداری می‌شوند.
تابلوی نقاشی 'کریم خان و یاران نزدیکش' در موزه آقاخانموزه آقاخان گنجینه‌ای از نگاره‌های مینیاتوری شاهنامه فردوسی را نیز در اختیار دارد که نمونه‌هایی از آنها در دید عموم قرار دارند؛ نسخه‌هایی که از سده‌ پانزدهم تا هفدهم میلادی در لاهیجان، تبریز و اصفهان کار شده‌اند.

 

روبا کنعان، مدیر بخش پژوهشی موزه به بی بی سی فارسی می‌گوید: "این آثار به زودی برای نگهداری به مخزن موزه منتقل خواهند شد زیرا برای کشیدن نقاشی‌های آنها از رنگ‌های طبیعی استفاده شده و به همین خاطر، قرار گرفتن در برابر نور برای مدت طولانی به آنها آسیب می‌رساند."

او همچنین می‌افزاید: "حدود نود درصد از آنچه در موزه به نمایش در آمده از مجموعه شخصی آقاخان است ولی بقیه به شکل موقت از مجموعه‌های خصوصی در اروپا به امانت گرفته شده‌اند."
نمونه هایی از شاهنامه فردوسی در موزه آقاخانشاهزاده آقاخان که از او به عنوان یکی از ثروتمندترین مسلمانان دنیا نام برده می‌شود به نقاشی ایرانی علاقه ویژه‌ای دارد. نمونه‌هایی از مجموعه منحصربفرد او در موزه به نمایش درآمده‌اند. یکی از این آثار، تابلویی است که کریم‌خان زند، پادشاه ایران در نیمه دوم سده هجدهم میلادی، را همراه با یاران نزدیکش نشان می‌دهد. بسیاری از پژوهشگران هنر ایران بر این باورند که این نقاشی پس از درگذشت کریم‌خان سفارش داده شده و آفریننده آن نیز به احتمال زیاد، محمد صادق، از نقاشان نامدار دوران قاجار است. این نقاشی، کریم‌خان را در لباسی راحت نشان می‌دهد و شیوه نقاشی کردنِ چهره‌ها و عمامه‌ها با شیوه نقاشی در دوران پادشاهی او متفاوت است.

 

روبا کنعان، مدیر بخش پژوهشی موزه آقاخان می‌گوید: "گرچه بسیاری از آثار از مجموعه شاهزاده آقاخان به موزه منتقل شده ولی هنوز نمونه‌هایی از آثار منحصربفرد در اختیار نزدیکان او هستند."
کشکول درویش از سده شانزدهم میلادی که در مراسم آیینی خانقاه به کار برده می‌شده استدر طراحی بنای موزه آقاخان کوشیده شده عواملی گوناگون از معماری دوران مربوط به آثار به کار برده شوند. از آن‌جمله، روزنه‌هایی که نور را به فضای درون موزه هدایت می‌کنند و می‌توانند برای بازدید کننده‌ ایرانی، یادآور فضای مسجد شیخ لطف‌الله در اصفهان باشند. طراح بنای موزه، فومیهیکو ماکی، معمار ژاپنی و برنده جایزه معماری پریتزکر در سال ۱۹۹۳ است.

 

موزه آقاخان همچنین به تازگی نگاره‌ بخش اعظم آثاری را که در این موزه نگهداری می‌شوند همراه با اطلاعات مربوطه در کتابی به نام "نقش و نور" به زبان انگلیسی منتشر کرده است.
بخوردان به شکل یک پرنده برنزی، سده یازدهم میلادی، از بخش باختری ایران