چرا ایران از صادرکننده واکسن به 'وارد کننده محض' تبدیل شده است

انستیتو پاستور با انتقال تکنولوژی از کوبا و تربیت متخصص موفق به تولید واکسن با مهندسی ژنتیک شده است

دکتر سید حسن قاضی‌زاده هاشمی، وزیر بهداشت ایران می‌گوید که ایران زمانی صادر‌کننده واکسن بود و واکسن مورد نیاز کشورهای منطقه را تامین می‌کرد، ولی اکنون "وارد‌کننده محض" واکسن است.

مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی کار خود را با تولید واکسن طاعون گاوی شروع کرد

ایران حتی در دوران جنگ با عراق هم با وجود مشکلات فراوان اقتصادی، به تولید واکسن در داخل کشور متکی بود.

بنابر کلیک تحقیقی که آژانس تحقیقات دفاعی سوئد در سال ۲۰۰۳ درباره تولید واکسن در ایران منتشر کرد، "یافتن گزارشی که حاکی از کمبود در تولید یا ناتوانی در تامین نیازهای داخلی به واکسن در ایران باشد امری نامعمول است."

در این گزارش آمده بود که انستیتو پاستور و مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی تقریبا تمام نیازهای داخلی را از نظر کیفی و کیفی تامین کرده‌اند.

در ابتدای قرن بیست و یکم (آغاز دهه هشتاد شمسی) ایران حداقل ۳۱ نوع واکسن انسانی و دام و طیور، در مجموع حدود سه میلیارد دز واکسن، تولید می کرد و علاوه بر تامین نیاز داخلی حدود هشت میلیون دز واکسن به ۱۹ کشور آسیایی، آفریقایی و اروپایی صادر می کرد و در مواردی هم واکسنهای فلج اطفال، سرخک و کزاز به افغانستان اهدا می کرد.

عبدالحسین دلیمی، رئیس وقت مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم سازی رازیکلیک اعلام کرده بود که در نه ماه اول سال ۱۳۸۴ در این موسسه ۷/۲ میلیارد دز واحد واکسن تولید شده است.

سه سال بعد (۱۳۸۷)، آقای دلیمی کلیک گفت که ایران از نظر تولید واکسن و سرم در خاورمیانه و بلکه آسیا جایگاه منحصر به فردی کسب کرده است: "کشور در تولید واکسن‌های دامی به بیش از ۹۰ درصد خودکفایی و در واکسن‌های طیور به بیش از ۶۰ درصد رسیده و در واکسن‌های انسانی و ایمن‌سازی ۱۰۰ درصد نیاز داخلی را تولید می‌کند و حتی به توان صادراتی واکسن نیز دست پیدا کرده‌ایم."

ایران در واکسیناسیون بسیار موفق بوده، فلج اطفال تقریبا ریشه‌کن شده و سرخک در آستانه ریشه‌کنی است

او افزود: "قبل از انقلاب در سال ۱۳۵۶ حدود ۵۰۰ میلیون دز واکسن تولید می‌شد در حالیکه این رقم در سال ۸۳ به ۴ میلیارد دز رسیده و در سالهای مختلف بین ۳ تا ۴ میلیارد دز در نوسان است."

به کلیک گفته آقای دلیمی در سال ۱۳۸۸ ظرفیت تولید در مورد "واکسن طیور ۳ میلیارد دوز، دامی ۳۵۰ میلون دوز و انسانی ۳۰ میلیون دوز" بوده و هشت میلیون دز واکسن هم صادر شده بود.

اما سه سال بعد فرشید جزایری، یکی از کارشناسان انستیتو تحقیقات واکسن و سرم سازی رازیکلیک گفت: "برخی خطوط تولید واکسن برای اخذ مجوز تأیید صلاحیت نظارت ایران تعطیل شده است و برخی دیگر در آستانه تعطیلی است."

به گفته آقای جزایری "طی دهه اخیر به دلیل پررنگ‌شدن رعایت الزامات و قوانین ملی-بین المللی نظام بهینه تولید (GMP) از سوی سازمان جهانی بهداشت و تهیه مواد اولیه و تجهیزات ساخت واکسن از کشورهای دست چندم، صنعت استراتژیک ساخت واکسن مورد تهدید جدی بیگانگان قرار گرفته است."

سال گذشته در کلیک تحقیقی که در نشریه "دارو" منتشر شد گروهی از پژوهشگران با نظرخواهی از کارشناسان و صاحب نظران اصلی تولید واکسن، گزارشی درباره تولید واکسن در ایران منتشر کردند.

مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی ۶۳ نوع واکسن تولید می‌کند

در این پژوهش روشن شده بود که "از میزان و ارزش واردات واکسن به ایران اطلاعاتی در دسترس نیست" اما تخمین زده می شود که بازار واکسن ایران در پنج پیش از آن ارزشی معادل ۲۵۰ تا ۴۰۰ میلیارد ریال داشته است.

درباره موانع موجود بر سر راه صنایع واکسن سازی ایران، به نظر این کارشناسان همکاری‌های بین‌المللی برای تولید واکسن ضروری است اما ایران از این نظر در وضعیت "نامطلوبی" قرار دارد.

نکته دیگری که بر صنعت واکسن سازی ایران تاثیر گذاشته به روز نبودن تکنولوژی است که ایران را در عرصه بین‌المللی در وضعیتی "نامطلوب" قرار داده است.

عدم دسترسی به فناوری و تجهیزات پیشرفته بر تولید واکسن‌های جدید بیش از تولید واکسنهای سنتی که مدتهای طولانی است تولید می شود تاثیر گذاشته است.

تحریمهای بانکی، خرید تجهیزات جدید و همکاری با کشورها و شرکتهای دیگر صنایع واکسن را هم مثل بقیه صنایع دچار مشکل کرده است.

اما مشکل مهمی که صنایع واکسن را مثل دیگر عرصه های علم و تکنولوژی تحت تاثیر قرار داده، کمبود سرمایه گذاری در تحقیق و توسعه است که به گفته کارشناسان، میزان آن ناچیز است.

تحقیق هایی هم که در کشور انجام می شود کاربردی و هدفمند نیست. در نتیجه صنایع واکسن ایران توان حضور در بازارهای بین المللی را ندارد.

این موضوع بر تربیت نیروی ماهر و متخصص در این عرصه اثر گذاشته که خود بر مشکل تولید واکسن اضافه کرده است.

بعلاوه با وجود رشد چشمگیر مهندسی ژنتیک و بیوتکنولوژی در ایران، این ظرفیت بهره برداری مناسب نشده است.

مؤسسه تحقیقات واکسن و سرم‌سازی رازی با وجود تحریم‌ها تولید ۱۵ نوع واکسن جدید در دستور کار قرار دارد

اما نکته ای که شاید به آن کمتر اشاره می‌شود این است که صنایع واکسن سازی در دنیا به تولید سلاح‌های بیولوژیک و میکروبی مرتبط دانسته می شود و بنابراین می توان حدس زد که کشورهای غربی و بخصوص آمریکا در اعمال تحریم‌ها علاوه بر صنایع هسته‌ای خواه ناخواه صنایع واکسن سازی را هم هدف قرار داده اند.

اما مهمترین معضل واکسن سازی در ایران این است که این صنعت کاملا دولتی است. دولت هم تولیدکننده و فروشنده واکسن است و هم خریدار آن.

بخش خصوصی نقشی در این عرصه ندارد و نقش آن عملا واردات واکسن برای دولت است.

قرار داشتن این صنعت در زمره دانشهای استراتژیک که در بطن سیاست های جمهوری اسلامی قرار دارد، احتمال اینکه دولت در آینده به سمت خصوصی‌سازی یا مشارکت دادن بخش خصوصی در تولید واکسن برود را نامحتمل می‌کند.

این در حالی است که به نظر می‌رسد حضور بخش خصوصی کلید توسعه صنایع قدیمی، موفق و حیاتی واکسن سازی در ایران است.