نمایشگاه نور و سایه‌ها: حکایت یهودیان ایران

این نمایشگاه در موزه فاولر دانشگاه لس آنجلس تا مارس آینده ادامه دارد

«نور و سایه ها: حکایت یهودیان ایران» عنوان تازه ترین نمایشگاه موزه «فاولر» دانشگاه لس آنجلس، مرکز فرهنگ و هنر آفریقا، آسیا، جزایر اقیانوس آرام و آمریکا است که در روز یکشنبه ۲۱ اکتبر ۲۰۱۲ گشایش یافته و تا ماه مارس ۲۰۱۳ ادامه خواهد داشت.

نمایشگاه «نور و سایه ها» برای نخستین بار روایتی از تاریخ غنی و پیچیده قدیمی ترین جامعه یهودی دنیا در ایران که به بیش از ۳۰۰۰ سال پیش را به نمایش می گذارد- زمانی که یهودیان از اورشلیم به بابل و سپس به ایران مهاجرت کردند باز می گردد.

ایران از زمان های دور به عنوان کشوری متشکل از اقوام، مذاهب، فرهنگ و زبان های مختلف شناخته شده و نمایشگاه اخیر در موزه «فاولر» گوشه هایی از این واقعیت تاریخی را با نمایش اشیاء و یافته های باستانی، تندیس های هنری، دستنوشته های تاریخی، نقاشی، عکاسی، سازهای قدیمی، چیدمان های ویدیویی و فیلم های کوتاه و بلند مستند در معرض دید عموم قرار داده است.

نمایشگاه به صورت نوری که بر گوشه های تاریک تاریخ طولانی و پیچیده یهودیان ایرانی انداخته شده، با داستانی از کتاب مقدس درباره «استر»، ملکه یهودی تبار ایران، آغاز می شود- شخصیتی که با استفاده از طرحی هوشمندانه، از قتل عام یهودیان شهر باستانی «شوش»، پایتخت زمستانی امپراطوری هخامنشی جلوگیری کرد.

عکس "محله" (منطقه یهودی نشین در اصفهان)؛ عکاس: لنی سونفیلد، 1973

اوریت انگلبرگ برام، کارشناس تاریخ یهود و اسرائیل و یکی از دو برگزارکننده نمایشگاه «نور و سایه ها» می گوید: «انتخاب اشیاء و چیدمان های مختلف این نمایشگاه به خاطر تاریخ طولانی یهودیان در ایران کار آسانی نبوده است. ما کوشیده ایم این نمایشگاه را از جنبه های آرشیوی و کلکسیون های موزه ای، خارج کنیم و بسیاری از اشیاء به نمایش گذاشته شده توسط جامعه یهودیان ایرانی در داخل و خارج از ایران در اختیار ما گذاشته شده است.»

بنا بر گفته خانم برام، بسیاری از این اشیاء چون به هیچ نهاد رسمی و موزه ای تعلق ندارند در حقیقت برای نخستین بار به نمایش گذاشته شده اند: « ما این اقلام را از کلکسیون های خصوصی و از طریق مردم معمولی در شهرهای مختلف از اورشلیم، تهران و لندن گرفته تا نیویورک و لس آنجلس به دست آورده ایم. اما مسئله مهم این است که این نخستین باری است که نمایشگاهی از یهودیت در ایران در موزه ای یکجا به نمایش گذاشته می شود.»

به گفته برگزارکنندگان، بیشتر اقلام به نمایش درآمده از کلکسیون های شخصی و خانوادگی جمع آوری شده است

برخی از اشیاء به نمایش گذاشته شده از مجموعه خصوصی خانواده «خلیلی» در لندن وام گرفته شده و در بخش «یهودیان جدید الاسلام» نمایشگاه، اشیاء به نمایش گذاشته را جامعه یهودیان مشهدی تبار ساکن منطقه«گریت نک» (درحومه شهر نیویورک) در اختیار موزه گذاشته اند.

با ورود اسلام به ایران درقرن هفتم میلادی، شرایط زندگی یهودیان به تدریج رو به وخامت گذاشت. در اوائل قرن شانزدهم، با به قدرت رسیدن سلسله صفوی و استقرار قوانین شیعه اسلامی، تبعیض علیه اقلیت های مذهبی در ایران شدت گرفت و شرایط یهودیان ایران بدتر شد.

در گالری موسوم به «محله» در نمایشگاه، نقاشی ها و تصاویری از محلات یهودی نشین آن زمان در شهرهای مختلف ایران و رونوشت احکام، قوانین و محدودیت هایی که برای یهودیان و جداسازی آنها از دیگر بخش های جامعه درنظرگرفته شده بود به نمایش گذاشته شده است.

بخشی از نمایشگاه به مشاغل ممنوعه و حرام برای مسلمانان که درعوض یهودیان به آن اشتغال داشتند اختصاص داده شده است. مشاغلی چون دستفروشی، فروش لباس های دست دوم، جواهرسازی، شراب کشی و شراب فروشی، مطربی و ایجاد سرگرمی. علاوه بر این ها یهودیانی بودند که هنوز به عنوان پزشک، شفادهنده و سوداگر اجازه کار داشتند و نمونه هایی از کتاب دعاهای قدیمی آن ها به زبان عبری و فارسی در این بخش به نمایش گذاشته شده است.

اوریت انگلبرگ برام می گوید: «برخی از این مشاغل ازجمله نوازندگی و خوانندگی موجب شد تا یهودیان بتوانند درطول قرن ها نقش عمده ای در حفاظت میراث شعر و موسیقی سنتی ایران داشته باشند. چیزهایی که طبق قوانین اسلام شیعه ممنوع و حرام محسوب می شدند.»

نمایشگاه «نور و سایه ها» برخی از قدیمی ترین سازهای سنتی ایرانی از جمله تار، سه تار، سنتور و چندین نمونه از آهنگ های ضبط شده توسط نوازندگان یهودی را به نمایش گذاشته است.

از آنجایی که قوم یهود از کتابداران یا «مردمان حافظ کتاب» به شمار می روند، برای سوادآموزی، چه در نوشته های مذهبی وچه غیرمذهبی اهمیت خاصی قائل بوده اند. این نمایشگاه به بازدیدکننده ها نشان می دهد که ادبیات پارسی با زندگی جوامع یهودی ایران پیوندی ناگسستنی دارد و بسیاری از اشیاء به نمایش گذاشته شده را کتب و دستنوشته هایی از این قبیل تشکیل می دهند.

جدید الاسلام های مشهد

موشه دایان، وزیر سابق دفاع اسرائیل، در ایران در سال های 1970؛ عکس از کلکسیون مئیر ازری

در اواسط قرن هیجدهم میلادی، یهودیان ایرانی ساکن شهر مشهد مجبور به قبول اسلام شدند. اکثریت خانواده های «جدید الاسلام» زندگی دوگانه ای را در پیش گرفتند که بر اساس آن در ظاهر و ملاء عام مسلمان بودند اما در خفا می کوشیدند آداب و رسوم یهودی خود را از طریق این زندگی پیچیده و سراسر بیم و هراس حفظ کنند. آنها درحریم بسته خانه های خود آئین و فرایض یهودیت را با تعصب و وسواسی به مراتب بیش از پیش اجرا می کردند و کم کم تبدیل به نگهبانان جمعی این زندگی مخفیانه و بدلی شدند.

تمرکز بخشی از نمایشگاه موزه «فاولر» بر روی همین تجربه یهودیان مشهد گذاشته شده است. از جمله نمونه های کوچکی از نمادهای یهودی که به خاطر اندازه کوچک آن به صورت مخفیانه زیر سرپوش های مختلف پوشیده می شده است.

در بخش دیگری از موزه، لباس های مجلل عروسی «عروس بچه ها» قرار گرفته است که در سنین خردسالی شوهر داده می شدند تا بعدها مجبور به عقد و ازدواج با مسلمانان نشوند. در این بخش از نمایشگاه چند نمونه از قباله این عقد و ازدواج های زودرس به زبان عبری و نیز نسخه اسلامی آنها به زبان فارسی به نمایش گذاشته شده است.

آخرین بخش نمایشگاه در «گالری لوکاس» هم اشیاء و اقلام مذهبی را به نمایش می گذارد. اشیائی که در رابطه با جشن ها و مراسم مذهبی گوناگون به سبک و شیوه خاص یهودیان ایرانی طرح و ساخته شده است، از جمله گنجه منبت کاری شده ای که که در کنیساهای تاریخی از آن برای نگهداری طومارهای مذهبی استفاده می شده است.

عقدنامه های رسمی ایرانی و مذهبی یهودی همراه با «کتوباه» یا جزئیات مهریه زن، نوشته بر پارچه های سفیدی که نماد روشنایی بوده است در این بخش و در کنار نمونه هایی از طلسم ها و نمادهایی از جادوشکنی و حفاظت از چشم بد از جنس نقره و برنز و به اشکال مختلف به نمایش گذاشته شده است.

درگالری «گلدنبرگ» جنبه هایی از آغاز ارتباط ایران با غرب در اواخر قرن نوزدهم با برسرکار آمدن سلسله پهلوی و مهاجرت جمعی اکثریت یهودیان از ایران پس از انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ به نمایش درآمده است.

جامعه باقی مانده یهودیان داخل از طریق عکس های حسن سربخشیان، عکاس ایرانی، تماشاگر را با شرایط زندگی امروز یهودیان در ایران که تعدادشان به حدود ۲۵ هزار نفر تخمین زده شده آشنا می سازد. کمی دورتر، عکس های جسیکا شکریان و شلی گزین، دو هنرمند محلی، شرایط زندگی مهاجران یهودی در لس آنجلس را به نمایش گذاشته است.

مارلا برنز، رئیس موزه «فاولر» درمورد نمایشگاه «نور و سایه ها» که با کمک و همکاری موزه مردم یهود تل آویو، بنیاد نیکوکاری خانواده نظریان، فدراسیون یهودیان ایرانی – آمریکایی و بنیاد فرهنگ لس آنجلس برگزار شده است، می گوید: «این موزه بیش از هر چیز به خاطر برگزاری نمایشگاه های ویژه میراث فرهنگی جوامع و ملل مختلف شناخته می شود. درمورد این نمایشگاه بخصوص باید بگویم برایم شگفت آور است که موزه دقیقا درقلب محله «وست وود»، محل تجمع بزرگ ترین جامعه ایرانی آمریکایی قرار گرفته است.»