مقصد اول مهاجرت ایرانیان کشورهای همسایه است

چندی پیش یکی از مقامات اداره ثبت احوال ایران گفت بود آمار دو سال گذشته نشان می دهد آمریکا، مقصد اول مهاجران ایرانی است. رادیو فردا گفت وگویی دارد با نادر وهابی، جامعه شناس مقیم اروپا و در مورد این آمار نظر او را جویا شده است.
 

***
 
معاون امور اسناد هویتی سازمان ثبت و احوال آمار مربوط به ایرانیان خارج از کشور را اعلام کرده و گفته اند که بیشترین میزان مهاجرت ایرانیان به آمریکا به میزان یک میلیون و ۴۰۰ هزار نفر است. بعد از آن امارات، انگلیس، کانادا و آلمان بیشترین مهاجر ایرانی را در خود پذیرفته اند. با توجه به تحقیقاتی که شما انجام داده اید و سالهاست بر روی این مسئله کار می کنید، تا چه اندازه می شود به این آمار اتکاء کرد؟
 
اولا این آمار از یک نگاه علمی نیست و من نمی دانم استناد آماری و منبعی این اطلاعات از کجاست؟ تا آنجایی که این آمار را دیدم، اشتباه است و من فکر می کنم این آمار چهارچوب علمی ندارد و تا آن جایی که تحقیقات من نشان می دهد، در تعارض با این آمارهاست.
 
اولین مقصد ایرانیان به هیچ وجه آمریکا نیست. اولین مقصد ایرانیان مهاجر کشورهای همجواری مثل ترکیه ، دبی و مجموعه کشورهای عراق و کشورهای همجوار هستند.
 
آن هم به یک دلیل ساده، وقتی به عوامل جامعه شناختی مهاجرت توجه کنیم، اولین عامل برای انتخاب مقصد، نزدیکی جغرافیایی و هزینه مهاجرت است. دومین همسانی فرهنگی مانند زبان، مذهب و امور دیگر است و وسومین عامل هم شبکه آشناها و خویشاوندان و سایر عوامل دیگر است.
 
وقتی ما به این عوامل نگاه می کنیم درمی یابیم که انسانی که دست به مهاجرت می زند اولین چیزی که به ذهنش می رسد این است که می بیند در کجا می تواند راحت تر دست به مهاجرت بزند.
 
فراموش نکنیم که ترکیه اولین کشوری است که ایرانیان بدون ویزا می توانند راحت وارد آن بشوند. بنابر این من معتقدم اولین مقصد ایرانیان مهاجر کشورهای همجوار است و تحقیقات من نشان می دهدکه قریب به یک میلیون و ۵۰۰ هزار ایرانی در کشورهای همجوار مانند ترکیه،  امارات و عراق و سایر کشورهای همجوار ایران ساکن هستند.
 
آقای وهابی، مستندات شما برای این آمار به چه صورت است؟ شما به چه چیزی استناد کرده اید؟
 
تحقیقات من از حدود پنج سال پیش در دانشگاه «لی یژ» و در مدرسه عالی پاریس در حال انجام است و اولین منبع استنادی ما کمیسیاریای عالی سازمان ملل متحد است که سالانه آمار ایرانیان خارج شده از کشور را منتشر می کند.
 
منبع دوم سرشماری هر کشوری است که در کشورهای مختلفی بین پنج سال تا ده سال انجام می شود و منبع سوممان هم سرشماری اداره تابعیت هر کشوری و همچنین دیگر منابع ما سازمان یونسکو و بخش توسعه انسانی سازمان ملل متحد هستند. با استناد به این منابع آمارهای ما عکس آمار اعلام شده را نشان می دهد.
 
به عنوان مثال در این آمار نشان داده شده که یک میلیون و ۴۰۰ هزار ایرانی در آمریکا به سر می برند که از نظر ما درست نیست. چون تحقیقات ما نشان می دهد که در ایالت متحده آمریکا، حدود ۶۰۰ هزار نفر ایرانی زندگی می کنند.
 
یعنی بر اساس آمار شما کشور ترکیه بیشترین مهاجر ایرانی را دارد؟
 
بله. ترکیه اولین کشور مهاجر پذیر ایرانی است. حدود ۸۰۰ هزار نفر مهاجر ایرانی در ترکیه به سر می برند و در میان کشورهای جهان بالاترین سهم اسکان ایرانیان را به خودش اختصاص داده است.
 
بیشترین مهاجرت ایرانیان به اروپا متعلق به چه کشوری است؟
 
آهنگ مهاجرت از ایران بعد از کشورهای همجوار و آمریکای شمالی  و کانادا به پل سوم ارتباطی  ایرانیان به دنیای خارج می رسد که  اروپاست.
 
بدین معنا که کانادا پذیرای۱۸۰ هزار نفر ایرانی و آمریکا نیز پذیرای حدود ۶۰۰ هزار نفر ایرانی است و پل سوم نیز اروپاست که حدود ۵۵۰ هزار نفر جمعیت ایرانی را در خودش جای داده است.
 
آلمان اولین کشوری است که بالاترین حجم ایرانیان را در خود جای داده که حدود ۱۸۰ نفر هستند و در سوئد قریب به ۹۰ هزار ایرانی ساکن هستند.
 
در انگلیس نیز حدود ۷۰ هزار ایرانی ساکن هستند و بعد از آن کشور هلند قرار دارد. چیزی که توجه مرا به خود جلب کرد و خیلی عجیب بود این بود که در این آمار ذکر شده که در فرانسه حدود ۱۵۰ هزار ایرانی ساکن هستند در حالی که بر اساس تحقیقات من، ما در فرانسه حدود ۲۸ هزار نفر ایرانی داریم.
 
آیا این آماری که شما ارائه می کنید فارغ از افرادی است که الان دیگر تابعیت کشور دوم را دریافت کرده اند؟یا اینکه تمام این افراد تابع را نیز شامل آمار خودتان می دانید؟
 
ما در روش شناسی دو آمار را از همدیگر تفکیک می کنیم. ما در حال حاضر در سراسر جهان حدود سه میلیون (شاید می گوید ۳۰ میلیون که به نظر من منطقی نیست. بیشتر به نظر می رسد که منظورش سه میلیون است) ایرانی مهاجر داریم که اقامت اینها قانونی است و چه در کمیساریای عالی ملل متحد، چه در وزارت کشور و چه در سرشماری آمارشان موجود است و انسان هایی هستند که به طور قانونی دارند زندگی می کنند.
 
در کنار آن سه میلیون، یک میلیون ایرانی هستند که ما در تحقیقاتمان به آنها آمار شناور می گوییم. که اینها در مراحل گرفتن اقامت هستند . یا تازه اقامت گرفته اند و یا درخواست اقامتشان رد شده است.
 
اگر ما این یک میلیون را به علاوه آن سه میلیون کنیم حدود چهار میلیون جمعیت در خارج از کشور زندگی می کنند که شامل ایرانیانی هستند که در ایران به دنیا آمده اند و خارجی محسوب می شوند و یا ایرانیانی هستند که تابعیت کشور میزبان را دریافت کرده اند.
 
با وجود این آمار چند میلیونی که از ایرانیان خارج از کشور گفتید، آیا به اعتقاد شما این میزان از مهاجرت برای یک کشور امری طبیعی محسوب می شود یا خیر؟
 
من به این موضوع در کتاب آینده ام با عنون «اطلس مهاجرین ایرانی» که در اواسط اکتبر آینده در پاریس منتشر می شود به تفصیل مطرح کرده ام.
 
سه سری عوامل در مهاجرت ایرانیان موثرند. یک سری عوامل ساختاری هستند که به ساختار جمهوری اسلامی برمی گردند . عواملی مثل مسائل سیاسی، جنگ ایران و عراق، عوامل جمعیت شناسی و عوامل مذهبی و عوامل اقتصادی است.
 
ما یک ساختاری داریم که در طول ۳۰ سال گذشته مهاجرت در پی آن ساختار بازتولید می شود.
 
تا وقتی که ما کماکان این ساختار را داریم مهاجرت همین روند را ادامه خواهد داد. تحقیقات من نشان می دهد که سالانه بین ۲۰۰ تا ۲۲۰ هزار نفر ایران را ترک می کنند.
 
در کنار عوامل ساختاری یک سری عوامل جهانی وجود دارند. به ویژه بایستی به انقلاب فناوری در طول ۳۰ گذشته اشاره کنم که در راس آنها به اینترنت اشاره کنم و مجموعه تسهیلاتی که طی ۳۰ سال گذشته در عالم مجازی در اختیار انسان ها قرار گرفته است.
 
این مسئله نشان می دهد که انسانی که در ایران زندگی می کند به راحتی می تواند از مجموعه اطلاعاتی که در جوامع پیشرفته وجود دارد، برخوردار باشد و مجموعه عوامل تکنولوژیکی و انقلاب تکنولوژیکی هم باعث شده است که انسان ها دست به مهاجرت بزنند که این جنبه، خاص ایران نیست.
 
در طول ۶۰ سال گذشته آهنگ مهاجرت به نسبت کشورهای پیشرفته رو به افزایش بوده است.
 عوامل فردی هم در آهنگ مهاجرت موثرند. یعنی انسان حق دارد محل زندگی اش را انتخاب کند. بالبطع این عامل فردی تحت تاثیر عوامل ساختاری و جهانی است.
 
آیا مشخص هست که ایرانیانی که مهاجرت می کنند از چه اقشاری هستند؟
 
به این سوال نمی توان به شکل کلی پاسخ داد بلکه این سوال را باید به بخش های ریزتری در مقاطع مختلف زمانی در طول ۳۰ سال گذشته برش زد. ما سه دهه هشتاد، نود و دهه ۲۰۰۰ داشتیم. هر یک از این دهه ها نیمرخ اقتصادی، اجتماعی انسان ها به بیان جامعه شناختی فرق دارد و نمی توانیم یک فرمول کلی و سراسری در این باره ارائه بدهیم.
 
در دهه هشتاد اساسا کسانی که کشور را ترک می کنند از کنشگران سیاسی هستند که در انقلاب و سیاست شرکت داشتند و بر اساس این اصل که انقلاب فرزندان خودش را می بلعد، انقلاب به روی اینها برگشت و اینها مجبور شدند کشور را ترک کنند.
 
در طول دهه ۹۰ نیمرخ اقتصادی و اجتماعی این افراد اساسا اجتماعی است. جنگ هشت ساله ایران و عراق به پایان رسیده و آیت الله خمینی درگذشته است. و گذرنامه در ایران دموکراتیزه شده است. یعنی هر انسانی می توانست از سال ۱۹۹۰ به راحتی پاسپورت خودش را دریافت کند.
 
این سه عامل باعث شد که موجی از اقشار اجتماعی ایران را ترک کنند که متوسط سنی شان بر اساس تحقیقات من ۴۵ سال است.
 
و بالاخره موجی که از سال دو هزار دست به مهاجرت زدند که اساسا حتی لایه های فقیر را هم در برمی گیرند. جوانانی که در رده سنی از ۱۹ تا ۲۹ سال قرار دارند و به دلیل اینکه آمار بیکاری رسمی که سازمان آمار ارائه می دهد چیزی حدود ۱۶ درصد است ولی آمار غیر رسمی این رقم را ۲۹ درصد می داند.
 
پدیده بیکاری باعث مهاجرت موجی از جوانان در سنین بین ۱۹ سال تا ۲۹ سال می شود . به این نکته توجه کنید که نیمرخ اقتصادی به این برمی گردد که ما در چه دوران و در چه دهه ای راجع به مهاجرت صحبت می کنیم.