آیا احمدی نژاد در تلاش برای نزدیکی به رفسنجانی است؟

تصویر ورود همزمان محمود احمدی نژاد و اکبر هاشمی رفسنجانی به جلسه افتتاحیه مجلس نهم

آیا می توان این ورود را اتفاقی ساده و فاقد مفهوم سیاسی مشخص دانست؟

در ایران نیز، همچون دیگر نقاط جهان، نحوه تعامل سیاستمدارانی که رقیب یا دشمن هم محسوب می شوند در مقابل دوربین، واجد معانی سیاسی مشخص است. بر همین مبناست که به ویژه بعد از انتخابات جنجالی ۱۳۸۸، هر زمان که اکبر هاشمی رفسنجانی و محمود احمدی نژاد در جلسه ای حضور داشته اند، نوع مواجهه آنها زیر ذره بین رسانه ها قرار گرفته است.

از همین زاویه بود که به عنوان نمونه، صحنه خودداری اکبر هاشمی رفسنجانی از ایستادن در کنار محمودی احمدی نژاد در مراسم نماز جمعه ۲۹ خرداد ۱۳۸۸ به امامت رهبر جمهوری اسلامی، و صحنه بلند نشدن رئیس جمهور در مقابل رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام در مراسم سالگرد درگذشت آیت الله خمینی در ۱۴ خرداد ۱۳۹۰، مورد توجه افکار عمومی قرار گرفت. از میان تحلیلگرانی که در مورد این تصاویر اظهار نظر کرده اند، مشکل می توان کسی را پیدا کرد که آنها را جدای از پس زمینه اختلافات سیاسی این دو نفر تحلیل کرده یا حاکی از تصادفی معمولی دانسته باشد.

اما گذشته از این اهمیت کلی تصاویر مواجهه سیاستمداران در عرصه عمومی، ورود همزمان احمدی نژاد و هاشمی رفسنجانی به جلسه امروز مجلس، به خاطر بروز تغییرات معنی دار در رویکرد رئیس دولت به رئیس مجمع تشخیص در ماه های اخیر، دارای اهمیت سیاسی مضاعف است.

یکی از شاخص ترین تحولات در این زمینه، خاتمه غیبت چند ساله محمود احمدی نژاد در جلسات مجمع تشخیص مصلحت نظام از اردیبهشت گذشته بوده است. ممکن است درخواست رهبر جمهوری اسلامی از سران قوا برای حضور فعال در مجمع تشخیص مصلحت نظام، که در حکم انتصاب اعضای جدید مجمع در اسفند ماه گذشته مطرح شد، در پایان غیبت آقای احمدی نژاد در این شورای حکومتی نقش داشته باشد. اما سوابق یک سال اخیر محمود احمدی نژاد در عدم اجرای برخی توصیه های آقای خامنه ای، این گمانه زنی را که دلیل تغییر رویه رئیس دولت، صرفا اشاره رهبر به اهمیت همکاری سه قوه با مجمع تشخیص باشد، کم رنگ می کند.

به علاوه، حضور دوستانه و بی حاشیه رئیس دولت در جلسه مجمع تشخیص، چنان با شیوه معمول برخورد او با اکبر هاشمی رفسنجانی و مجمع - که زمانی در نامه به نمایندگان مجلس، وجود آن را مغایر با قانون اساسی دانسته بود - متفاوت به نظر می رسید که به راحتی قابل فهم نبود. در همین جلسه بود که بعد از مدت ها، تصویری خندان از روسای دولت و مجمع تشخیص مصلحت نظام در حین گفتگویی دونفره منتشر شد که برای رسانه ها تازگی داشت.

اندکی قبل از حضور مجدد رئیس جمهور در مجمع تشخیص، محمود احمدی نژاد با نمایش رفتار متفاوت دیگری در ارتباط با اکبر هاشمی رفسنجانی، ناظران را شگفت زده کرده بود. این بار موضوع، تغییر رویه عجیب آقای احمدی نژاد در مورد پرونده دانشگاه آزاد بود که رئیس سابق آن عبدالله جاسبی، از نیروهای وفادار به آقای رفسنجانی محسوب می شد.

آقای احمدی نژاد، از نخستین دوره ریاست جمهوری خود فشار برای خارج کردن دانشگاه آزاد از کنترل نزدیکان اکبر هاشمی رفسنجانی را آغاز کرد و حتی در سه سخنرانی گلایه آمیز جداگانه در مهر، آبان و آذر ۱۳۸۶، یادآور شد که در حال تعیین تکلیف دانشگاه آزاد بوده اما "مقام های بلندپایه" با استدلال جلوگیری از تنش، مانع کار او شده اند.

اما در آخرین هفته های سال ۱۳۹۰ و در زمانی که شورای عالی انقلاب فرهنگی که ریاست آن با رئیس جمهور است در حال نهایی کردن تکلیف دانشگاه آزاد بود، محمود احمدی نژاد به اتخاذ مواضعی کاملا متضاد با گذشته پرداخت.

او نه تنها از امضای حکم ریاست جانشین عبدالله جاسبی (فرهاد دانشجو) بر دانشگاه آزاد خودداری کرد و این کار را به وزیر علوم (کامران دانشجو) سپرد، که با ارسال نامه ای از رهبر خواست که آقای جاسبی را پس از ترک سمت خود، به عنوان عضو حقیقی شورای عالی انقلاب فرهنگی منصوب کند. به گفته برخی اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی، حتی در آخرین هفته های منتهی به تغییر ریاست دانشگاه آزاد، رئیس دولت با تأکید بر ضرورت "حفظ حرمت" هاشمی رفسنجانی، خواستار پرهیز از اجرای تصمیمات شورا بدون جلب موافقت آقای رفسنجانی شد.

حسین کچویان عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی، در اواخر اسفند ماه گذشته با یادآوری اصرار نامعمول رئیس جمهور در هفته های پایانی سال ۱۳۹۰ برای مصالحه با رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام بر سر دانشگاه آزاد تاکید کرد: "برای درک کامل این موضع و تازگی غریب آن لازم است به اظهارات صریح و روشن وی [احمدی نژاد] در مورد لزوم برخورد و ضرورت حذف کامل آقای هاشمی رفسنجانی از عرصه عمومی و نظام اشاره کنم که پس از انتخابات ۱۳۸۸ و در گفت‎وگویی شفاهی خطاب به شخص بنده بیان کرد."

آقای کچوییان در یادداشتی در هفته نامه پنجره نوشت که رئیس جمهور در توضیح علت تغییر رویه خود و عدم امضای حکم ریاست فرهاد دانشجو گفته است که "نمی‎خواهد بار دیگر تقابل میان خود و آقای هاشمی رفسنجانی را احیا کند".

این روایت، که با مجموعه ای از رفتارهای محمود احمدی نژاد در ماه های اخیر همخوانی دارد، با گذشت دو ماه و نیم هنوز با تکذیب یا توضیح متقابلی از جانب ریاست جمهوری مواجه نشده است. در نتیجه، سوال مشخص این است که چرا آقای احمدی نژاد مایل به "احیای تقابل" خود با اکبر هاشمی رفسنجانی نیست؟

"سیگنال هایی" برای رفسنجانی

دولت دهم و رئیس آن، در ماه های گذشته از سوی نزدیکان آیت الله خامنه ای متهم شده اند که به تجدید نظر در برخی سیاست های قبلی خود در پرونده های حساس – به ویژه در زمینه رابطه با آمریکا – پرداخته اند.

یکی از خبرسازترین مواقع طرح این اتهام، زمانی بود که محمود بهمنی رئیس کل بانک مرکزی در آذرماه گذشته با ذکر اینکه حکومت باید جامعه را به نحوی اداره کند که بتواند در دوسال آینده وضعیت موجود را "حفظ کند"، شرایط فعلی ایران را با وضعیت "شعب ابی طالب" مقایسه کرد. این اظهارات، سه هفته بعد، با واکنش بسیار شدید آیت الله خامنه ای رهبر ایران مواجه شد که بدون اشاره مستقیم به رئیس بانک مرکزی، گفت کسانی که فکر می کنند که کشور در شرایط شعب ابی طالب است عده ای "روسیاه و بد محاسبه گر" هستند.

در پی این اظهارات، حسین شریعتمداری مدیر مسئول روزنامه کیهان، که مستقیما از سوی آیت الله خامنه ای منصوب می شود، در اتهامی شدید علیه دولت نوشت که کسانی که شرایط ایران را با شعب ابی طالب مقایسه کرده اند، قصد دارند حکومت را متقاعد کنند که برای کاهش فشار غرب بر این کشور، چاره ای جز "مذاکره با آمریکا" ندارد.

در خبر دیگری در همین ارتباط، در اسفند ماه گذشته، سایت خبرآنلاین در اشاره ای به سخنان "منتشر نشده" رئیس جمهور در گردهم آیی سفرای ایران در خارج از کشور، نوشت این سخنان "انفعال" آمیز باعث تعجب سفیران شده است. این سایت، همچنین اظهارات حسین شیخ الاسلام قائم مقام پیشین وزارت امورخارجه در مورد اظهارات رئیس جمهور را نقل کرد که تلویحا یادآور می شد که سخنان آقای احمدی نژاد، راجع به "مذاکره" با آمریکا بوده است و تذکر می داد: "آمریکا با کسی صحبت می کند که تصمیم گیر باشد".

اگر رئیس جمهور به راستی در پی چنین مذاکره ای باشد، می توان نتیجه گرفت که وی و همکارانش، در ارتباط با آمریکا به موضعی مشابه با اکبر هاشمی رفسنجانی دست یافته اند که در طول سالیان متمادی، هرگز تمایل خود به حل و فصل مشکلات میان تهران و واشنگتن را پنهان نکرده است.

اما آیا هم‌عقیده شدن با رئیس مجمع تشخیص مصلحت نظام در زمینه هایی چون سیاست خارجی، به تنهایی تغییر رویه آقای احمدی نژاد را در مورد اکبر هاشمی رفسنجانی توضیح می‌دهد؟

صادق زیباکلام از حامیان آقای رفسنجانی، یک ماه پیش در مقاله ای در روزنامه اعتماد نوشت "مدت‌هاست که احمدی‌نژاد سیگنال‌هایی را برای هاشمی‌رفسنجانی می‌فرستد" و دلیل تلاش وی برای "نزدیک شدن به هاشمی" را "به اوج رسیدن اختلافات احمدی‌نژاد با اصولگرایان" دانست.

وی به طرح این گمانه زنی پرداخت که "احمدی‌نژاد به دنبال یارگیری و شکل دادن یک ائتلاف جدید به وسیله نزدیک کردن خود به آقای هاشمی باشد"، هرچند تاکید داشت که اکبر هاشمی رفسنجانی مایل به شرکت در چنین ائتلافی نیست.

تغییر رویه پرهزینه

گذشته از اینکه گمانه زنی فوق تا چه حد به واقعیت نزدیک باشد، بعید است که محمود احمدی نژاد، قادر به تشخیص این نکته نباشد که تغییر رویه او در ارتباط با رئیس مجمع تشخیص، چه واکنش ها و تصوراتی را در فضای سیاسی ایران ایجاد خواهد کرد.

مشکل بتوان تصور کرد که اکبر هاشمی رفسنجانی و نزدیکانش، بعد از تمام ضرباتی که در هفت سال گذشته از محمود احمدی نژاد و نزدیکانش متحمل شده اند، کوچکترین تمایلی به سازش با آنها در آخرین سال ریاست جمهوری آقای احمدی نژاد داشته باشند.

اما از سوی دیگر، تصور این هم مشکل است که تغییر رویه رئیس دولت در قبال آقای رفسنجانی، که زمان او را بزرگترین دشمن سیاسی خود تلقی می کرد، باعث حساس شدن حامیان سرسخت آیت الله خامنه ای "نشود".

آیا ممکن است نیروهایی که هم محمود احمدی نژاد و هم اکبر هاشمی رفسنجانی را به مقابله با رهبر جمهوری اسلامی متهم می کنند، برداشتی خوش بینانه از تلاش بی سابقه یکی از آنان برای نزدیکی به دیگری داشته یاشند؟