فیلم قیصر؛ مانیفست ناموس‌پرستی
رأی دهید
فیلم قیصر؛ مانیفست ناموس‌پرستی
علی امینی نجفی , منتقد هنری : بهروز وثوقی در فیلم قیصرنمایش فیلم سینمایی قیصر حدود چهل سال پیش، از دهم دی ۱۳۴۸ در دوازده سینمای تهران شروع شد. کارگردان فیلم مسعود کیمیایی نام داشت که پیش از قیصر فیلمی به نام "بیگانه بیا" ساخته بود، که با موفقیت همراه نبود.در مقطعی که سینمای ایران، از جمله به خاطر فشار سانسور، به بحرانی سنگین فرو رفته بود، قیصر به روی پرده آمد و همه را غافلگیر کرد. در آشفته بازار فیلمهای مبتذل و بی مایه، قیصر از داستانی گیرا و ساختی نسبتا سنجیده برخوردار بود. فیلم قیصر که بسیاری آن را پیشرفتی مهم در سینمای ایران ارزیابی کردند، داستانی ساده را روایت می‌کند. بیشتر ماجراهای فیلم در محلات قدیمی جنوب تهران می‌گذرد: دختری به نام فاطی سم خورده و خود را کشته است. از نامه‌ای که به جا گذاشته درمی‌یابیم که یکی از اوباش محل به نام منصور به او تجاوز کرده، و دختر از این ننگ خود را کشته است. برادر بزرگ فاطی به نام فرمان (با بازی ناصر ملک مطیعی) که خود زمانی چاقوکش و "بزن بهادر" بوده، برای انتقام به سراغ منصور می‌رود، اما در نزاعی نابرابر به دست او و دو برادرش (کریم و رحیم) کشته می‌شود. برادر کوچک فرمان به نام قیصر (با بازی هنرمندانه‌ی بهروز وثوقی) که در آبادان کار می‌کند، برای دیدار خانواده به تهران می‌آید. در صحنه‌ای پرتنش قیصر از خودکشی خواهر و قتل برادر باخبر می‌شود. او تصمیم به انتقام می‌گیرد، در روزهای بعد به سراغ سه برادر قاتل می‌رود، و آنها را یکی پس از دیگری با چاقو به قتل می‌رساند؛ اولی را در حمام، دومی را در کشتارگاه و سومی را در انبار راه آهن. در پایان قیصر به دست مأموران پلیس از پا در می‌آید.فیلم قیصر با فروش بسیار بالا به رکوردی تازه در سینمای ایران رسید و با محبوبیت فراوان در میان جوانان، به صورت یک "موج فرهنگی" درآمد. دهها فیلم جاهلی به تقلید از قیصر ساخته شد. افزون بر تماشاگران عادی سینما، بیشتر روشنفکران و منتقدان سینمایی نیز از قیصر ستایش کردند، و آن را "تولدی تازه برای سینمای ایران" دانستند.پرویز دوایی (پیام) یکی از سرشناس‌ترین منتقدان سینما، نقدی مفصل در ستایش قیصر نوشت به عنوان "مرثیه‌ای برای ارزش‌های از‌دست‌رفته". در این مقاله آمده است: «قیصر قصۀ مرگ دورانی است که ارزش‌هایش آخرین رشته‌ای بود که جامعۀ ما را به زندگی خاص و ناب ایرانی می‌پیوست...» دوایی می‌گوید که قیصر به "پیروی از فرمان خون و غیرت و انسانیت" دست به عمل زده است. او می‌افزاید: «انتقام قیصر انسانی‌ترین، سالم‌ترین و لذت‌بخش‌ترین عملی است که از مردی چون او می‌توان انتظار داشت.»دوایی بر نکته‌ای انگشت می‌گذارد که برای امروزیان بسیار روشنگر است: «دید و برداشت او (کارگردان فیلم) از این محیط، به رنگ فرهنگ غرب آلوده نشده است.»فیلم قیصرابراهیم گلستان نویسنده و فیلمساز نامی، در نوشته‌ای بلند سخت از فیلم قیصر ستایش کرد.نجف دریابندری، نویسنده و مترجم سرشناس، در نقدی مفصل به نام "قیصر پس از بیست سال سیاه مشق" چنین نوشت: «برای اولین بار یک فیلم فارسی خوب تصویر شده و خوب اجرا شده است... قیصر در حقیقت نخستین فیلم فارسی است. فیلمهای قبل از قیصر را اکنون می‌توان در حکم سیاه مشق صنعت سینمای ایران دانست..."زمانی که فیلم قیصر به نمایش درآمد، اختناق سیاسی بر جامعۀ ایران سنگینی می‌کرد. سانسور و کنترل دولتی زندگی و کار را بر مردم به ویژه هنرمندان و روشنفکران، دشوار کرده بود. روحیۀ نافرمانی و سرکشی که در فیلم آشکار بود، به مذاق تماشاگران خوش آمد. بسیاری از تماشاگران، از جمله خود کارگردان، قیصر را اثری در ستایش "مبارزه" دانستند.در معدود برخوردهای منفی به فیلم، به ویژه دو نقد بر نکاتی اساسی انگشت گذاشتند. نخست نقدی بود از هوشنگ کاووسی. این منتقد و فیلم‌شناس در مقاله‌ای به عنوان "از داج سیتی تا بازارچۀ نایب گربه" به شدت به فیلم حمله کرد. کاووسی نوشت: «وقتی قیصر را تماشا می‌کنم وصلت آن را با فیلم فارسی عیان می‌بینم و در می‌یابم که این فیلم ثمر پیوند "بیگانه بیا" و غول بیابونی است که در قهوه‌خانه‌ی قنبر اتفاق افتاده...»هوشنگ طاهری، از منتقدان هنری، در مقاله‌ای تند به فیلم تاخت: «قیصر بدون شک ارتجاعی‌ترین فیلمی است که تا کنون در سینمای ایران ساخته شده است. کیمیایی با این فیلم خود، درست در حساس‌ترین لحظه‌ای که سینمای مبتذل بومی ما در آخرین مراحل حیات خود دست و پا می‌زند و می‌رود که به یکباره در ابتذال روزافزون خود خفه شود، به یاریش می‌شتابد و با انتخاب موضوعی اشک‌انگیز و پرداختی احساساتی، بار دیگر حیاتی نو به این کالبد فاسد میدهد...»این صداهای پراکنده در برخورد جدی با فیلم قیصر، در غوغایی که در ستایش فیلم به پا خاسته بود، پژواکی اندک داشت.در بازخوانی متن قیصر، پس از چهل سال، وجه اصلی این فیلم، و بی‌گمان علت اصلی موفقیت آن را، تسلط ارزش‌های سنتی جامعه می‌بینیم. فیلم در طرح مسائلی مانند تجاوز و غیرت و انتقام، به تائید و بازتولید باورها و پیش‌داوری‌های دیرین جامعه روی می‌آورد.مضمون اصلی فیلم "انتقام ناموسی" است. ناموس مقوله‌ایست که یکراست از دل اخلاقیات جامعۀ مردسالار بیرون آمده است. این مردان هستند که حافظ ناموس (حرمت جنسی زنان) به شمار می‌روند و باید از آن دفاع کنند. انگیزه‌ی اصلی "ناموس‌پرستی" نیز غیرت است (تعصب و آبرو)، که به مردان تکلیف می‌کند از "حریم" خود در برابر تعرض بیگانه دفاع کنند. در این برداشت سنتی، تجاوز مصیبتی نیست که بر جسم و جان زن وارد می‌آید، بلکه تعرضی است که به "ساحت مقدس" مرد ایرانی صورت می‌گیرد. زنی که مورد تجاوز قرار گرفته، همان بهتر که خودکشی کند، و گرنه تردیدی نیست که "فاطی" به دست برادران غیور (فرمان و قیصر) خود کشته خواهد شد.از دیدگاه حقوقی نیز (کدام حقوق؟!) مدعی اصلی "زن" نیست، بلکه مردان (پدر و برادر و همسر) او هستند که باید پا پیش بگذارند و "ناموس به بادرفته‌ای را با یک دو سه" نیش چاقو بخرند. انتقام قبیله‌ای در برابر مسئولیت فردیمشکل فیلم قیصر آن است که در جامعه‌ای شهری و با مظاهر مدرن، به اخلاق سنتی (فئودالی) تکیه می‌کند. گفته‌اند که قیصر از "انتقام فردی" دفاع می‌کند، اما بدتر از آن این است که در قیصر از مسئولیت فردی (بنمایه‌ی فرهنگ مدنی مدرن) خبری نیست: به دنبال تجاوز به زن، دو خانواده (قبیله یا کلان) به جان هم می‌افتند و شش نفر از دو طرف جان می‌دهند.در ایران پس از نهضت مشروطه، با رشد نسبی نهادها و ترتیبات مدرن، "آیین جوانمردی" پایه‌ها و سپس مشروعیت خود را از دست داد. اما وارث ناخلف این آیین در قالب "فرهنگ جاهلی" کمابیش ادامه یافت. پیامدهای فاجعه‌بار این ارثیه بر کسی پوشیده نیست. در فیلم قیصر از دوران ترکتازی اراذل و اوباشی که محله‌ها را قرق می‌کردند و باج سبیل طلب می‌کردند، با حسرت (نوستالژی) یاد می‌شود. فرمان و برادرش قیصر به ظاهر شرارت و چاقوکشی را کنار گذاشته‌اند: فرمان به "مکه" تشریف برده، توبه کرده و حالا قصاب شده است، و قیصر به دنبال "کسب حلال" رفته است، اما روحیۀ لمپنی در هر دو برادر همچنان زنده است، و هر دو در هر فرصتی دست به چاقو می‌برند. سرگذشت ایران قرن بیستم سراسر در نبرد میان سنت و نوگرایی (بنای جامعۀ مدرن) گذشت و فیلم قیصر را باید در بستر همین برخورد ارزیابی کرد. با تمهیدات رژیم پهلوی، مدرن‌سازی جامعه به شکل سطحی و به صورت تقلید از غرب انجام گرفت. لایه‌های سنت‌گرای جامعه در برابر آهنگ شتابان نوگرایی احساس خطر کردند و با پریشانی و نگرانی واکنش نشان دادند.جامعه ایران در دهه ۱۳۴۰ بستر تخمیر واکنش بینش سنتی در برابر هجوم نوگرایی است. مظاهر گوناگون ناخرسندی را می‌توان از جمله در فرهنگ و هنر جامعه، به ویژه در بخش "غیررسمی" آن مشاهده کرد.خمیرمایه‌ی این تفکر را جلال آل‌احمد در نقد "غرب‌زدگی"، در کتابی به همین نام، تشریح کرده است. در این اثر آل‌احمد مظاهر نوگرایی و زندگی مدرن را نفی کرده و آنها را با هویت و اصالت بومی ناسازگار دانسته است.جلوه‌های گوناگون و گاه ناخودآگاهِ واکنش به نوگرایی را می‌توان در فعالیت‌های هنری نیز دید، که البته برآمدها و دستاوردهایی متفاوت داشت: در تئاتر به صورت گرایش به تعزیه و اغراق در ارزش‌های نمایشی آن، در نقاشی با پیدایش مکتب "سقاخانه"، و در شعر و موسیقی و رمان به صورت‌های دیگر...فیلم قیصر این زمینه‌ی ذهنی را به روشنی بازتاب میدهد. در قیصر ارجاعات گوناگونی به شناسه‌های فرهنگ سنتی (فئودالی و پیشامدرن) وجود دارد، که به صورت فرهنگ قومی (فولکلور) ارائه می‌شود. تنها نزدیک ده سال پس از نمایش فیلم قیصر بود که این نبرد فرهنگی در عرصه سیاسی نیز به فرجام رسید: با پیروزی انقلاب بهمن ۱۳۵۷ آخرین میخ به تابوت نوگرایی جامعه ایران کوفته شد.واکنش سنت به نوگراییتسلط ارزش‌های سنتی"ارتجاعی‌ترین فیلم سینمای ایران""تولدی تازه برای سینمای ایران"amoodarya - ایران - شیراز با همین فیلمهای پوسیده, تعصبی کار دست شاه و خودمون دادیم, که مثلان چرا شاه کشف حجاب کرد و مینی ژوپ پوشیدن را وارد فرهنگ ایران چپاند و کسی مثل خمینی میاد و ادای ناجیگر را بازی میکنه و بعد از 30 سال تبعید از ایران با منتظری وارد ایران میشه و ولایت فقیه درست میکنند, خیلیها را اعدام کرده و منتظری میفهمه عجب کثافتتکاری کرده با خمینی دعواش میشه و و و........این هم از دست این نخبه های ایرانی کارگردان سینماشنبه 26 دی 1388sam666 - انگلستان - لندن قیصر کجایی که احمدی نژاد خواهر هممون....شنبه 26 دی 1388surena1611 - آلمان - اشتوتگارت در جامعه ما هنوز هم قیصر الگویی برای عده ای از جوانان که الگوی مناسبی در اختیار ندارند است. چه بخواهیم و چه نخواهیم باید بپذیریم که جامعه ما به رشدی که باید میرسید نرسیده!!! شعارهای پوچ و تو خالی و عدم برنامه ریزی صحیح باعث مشکلات فرهنگی و عدم رشد واقعی در ایران شده است و تا زمانیکه یک حکومت واقع بین و آگاه به علم روز نداشته باشیم قیصر نیز به حیاتش ادامه میدهد. سرنگون باد رژیم جهل و جنایت ولی وقیحشنبه 26 دی 1388persia_64 - ایران - طهران مسعود کیمیایی= چاقو+خیابونشنبه 26 دی 1388سید ابوالقاسم واعظ - جاکارتا - اندونزی این فیلم سند زنده جهل مرکب نسل روشنفکران پیش از انقلاب است. زنی مورد تجاوز گرفته و به دلیل عدم پذیرش ازدواج از سوی متجاوز خودکشی می کند (حمایت از عقب ماندگی فرهنگی)، براد بزرگتر که توبه کرده دست به سلاح ببرد در درگیری با متجاوز زبونانه کشته می شود و اما برادر دیگر با فریب دادن دستگاه های انتظامی (که باید محل تظلم خواهی او باشند) جسورانه و با افتخار متجاوز و برادرانش را می کشد و خود سربلندانه کشته می شود (حمایت از تروریسم و خشونت طلبی). حال جامعه حق دارد روشنفکران محترمی که این فیلم را تحسین کرده اند را به دیده احمقانی بی هدف بنگرد که حاصل تفکرشان ما را امروز به اینجا کشانده است. شنبه 26 دی 1388lamasab - آلمان - هامبورگ سعید ابوالقاسم واعظ- جاکارتا با شما ۱۰۰% موافقم شنبه 26 دی 1388mdice7 - ایران - تهران کیمیایی همیشه دنبال ایده ال های خودش است و اونچه که بیشتر نمود داره دیالوگ ها یی که بصورت جدل کلامی در فیلمها هست یکشنبه 27 دی 1388shir del - انگلیس - نیوکاسل اصل فیلم بود بااینکه چند بار دیدمش ولی هنوز هم دیدن داره.یکشنبه 27 دی 1388khanande - ایران - ایران نمیدونم چرا ولی کلا با فیلمای قدیمی ایرانی حال نمیکنم :)یکشنبه 27 دی 1388Nader Jahanbani - کانادا - تورنتو بنظرم که دوران فیلمهای با خمیر مایه مذهبی_ لمپنی که خمیرمایه این آثار ضدّ فرهنگی ناشی از ترشحّات ذهنی بیمارگونه و در فرهنگ لمپنی- آخوندی- زورخانه ای رشد یافته سازندگان این فیلمها میباشد, با توجّه به ظهور مدرنیسم در عرصه های فرهنگی-اجتماعی و رشد فزاینده قراردادهای اجتماعی در جامعه ایران در طول 30 سال گذشته حتّی پرداختن به این آثار مسموم و مخرّب ضدّ فرهنگی مایه اتلاف وقت است. فراموش نکنید که کارگردان این آثار مسعود کیمیایی, این یار غار سعید امامی و رشد یافته در فرهنگ عقب مانده بسته و مذهبی جنوب شهری میباشد.!یکشنبه 27 دی 1388massoudoslo - نروژ - اسلو فیلم قیصر یعنی مانیفست ( نر ) بودن !!! دوشنبه 28 دی 1388