سل؛ طاعون سفید

سل؛ طاعون سفید

هر ساله روز 24 مارس میلادی "روز جهانی سل" نام دارد. در ایران 23 مهر ماه "روز ملی مبارزه با سل" نامیده شده است.

دکتر عبدالرضا سودبخش، متخصص بیماری های عفونی و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران درباره ی این بیماری می گوید:

سل یک بیماری عفونی باکتریایی است که از آن به عنوان طاعون سفید نیز نام برده می شود. راه اصلی انتشار این بیماری از طریق هواست، اما از راه های دیگر از قبیل غذا خوردن (به خصوص خوردن شیر آلوده گاو) و یا از راه های کمتر شایع به صورت پوستی (هنگام تزریق واکسن) و در موارد نادر از مادر به جنین نیز منتقل می شود.

به طور کلی بیماری سل به دو گروه عمده سل ریوی و سل خارج از ریه (غیر ریوی) تقسیم می شود. علائم سل ریوی: سرفه، تب، خلط که گاهی با خون همراه است، بی اشتهایی، ضعف و بی حالی می باشد که البته گاهی ممکن است با هیچ کدام از علائم فوق همراه نباشد، بلکه بدون علامت و تنها از طریق عکسبرداری اتفاقی از ریه تشخیص داده شود و یا اینکه بدون سرفه و علائم ریوی و تنها با کاهش وزن همراه باشد.

دوره نهفته این بیماری معمولا بین 3 تا 10هفته است و از نظر تشخیص این بیماری توجه به علائم بالینی بیمار و حضور ذهن داشتن پزشک، بسیار موثر است.

تشخیص بیماری: 

از جمله موارد دیگر برای تشخیص بیماری سل، انجام بیوپسی و تست پوستی سل است. درافراد مبتلا به مننژیت سلی، حدود 40 تا 50 درصد امکان دارد تست سل در آنها منفی باشد، بنابراین تنها نمی توان به تست سل اکتفا کرد، زیرا با تست منفی سل، احتمال وجود بیماری رد نمی شود.

افرادی که تحت شیمی درمانی قرار می گیرند، و یا از داروهای کورتونی استفاده می کنند، و یا افراد HIV  مثبت (مبتلا به ایدز)، از علائم بالینی شدیدتری برخوردارند. البته بیماری سل، بیماری درمان پذیری است و 98 درصد بیماران بهبود پیدا می کنند، اما طول مدت درمان، حدود 6 ماه است که باید کاملا سپری شود.

هر بیمار سلی، از زمانی که میکروب وارد بدن او شده تا زمانی که بیماری در او تشخیص داده شود، می تواند حدودا 10 نفر دیگر را به این بیماری مبتلا کند. بنابراین اولین اقدام بعد از برخورد با یک بیمار سلی، بیماریابی در اطرافیان اوست تا بتوان از سرایت آن به افراد دیگر جلوگیری کرد.

متاسفانه در درمان سل به علت مصرف بد دارو و تجویز دوز نامناسب و ناکافی دارو، مقاومت به میکروب سل روز به روز افزایش می یابد. از این رو پیشنهاد می کنیم که بیماران، قبل از پایان طول مدت درمان، داروهای خود را قطع نکنند و اگر با عارضه ای روبرو شدند، از جمله بی اشتهایی یا هپاتیت، می توانند مجددا به پزشک مراجعه کنند.

راه های پیشگیری:

درمان این بیماری خود یکی از راه های پیشگیری است، اما تزریق واکسن B.C.G نیز می تواند برای پیشگیری استفاده شود. البته واکسن سل یک ایمنی نسبی است و بسته به مناطق مختلف، درصد ایمنی آن متفاوت است، بدین معنا که در بعضی مناطق 80 درصد و در بعضی مناطق دیگر ممکن است هیچ اثری نداشته باشد. بنابراین نمی توان از آن به عنوان یک پیشگیری 100 درصد استفاده کرد.

از راه های دیگر پیشگیری استفاده از داروی "کیموپروفیلاکسی" برای پیشگیری از فعال شدن سل در افراد است، مثلا مادری که تست سل او مثبت شده است، باید فرزند خود را نیز با استفاده از این دارو تحت درمان قرار دهد.

به دلیل اینکه راه اصلی انتقال این بیماری از طریق هواست، استفاده از ماسک نیز می تواند بسیار کمک کند. همچنین میکروب سل به نور آفتاب و حرارت بسیار حساس است، در نتیجه در مکان های مرطوب و تاریک بیشتر دیده می شود.

مناطق در معرض خطر:

سل در ایران، در گروه هایی که در جاهای تاریک حبس هستند، مانند زندانیان دیده می شود.

در ایران حدود 8 هزار مورد سل در سال گزارش می شود که در نواحی شمالی کشور، ایلام، سنندج، کردستان و به خصوص بیجار این بیماری بیشتر گزارش شده است.

به طور کلی، سل یک بیماری اجتماعی – اقتصادی است و در هر جایی که جمعیت زیادی زیر یک سقف جمع باشند و از تغذیه و بهداشت مناسبی برخوردار نباشند و در فقر به سر ببرند، بیشتر دیده می شود.

مداخلات درمانی:

برای ریشه کن کردن سل، حداقل سه اصل باید به صورت زنجیروار رعایت شوند:

اصل اول بیماریابی و درمان بیماران مبتلا به سل است که تحت نظارت مرکز بهداشت انجام می شود.

اصل دوم انجام واکسیناسیون است.

اما اصل سوم که بسیار مهم است بیماریابی فعال یا Active است که با انجام آن می توان بیماران مبتلا به سل مخفی یا بدون علامت را شناسایی و تحت درمان قرار داد. اصل اول و دوم رعایت می شوند، ولی متاسفانه اصل سوم به خوبی اجرا نمی شود. برای ریشه کنی بیماری سل، باید اصل مهم بیماریابی فعال اجرا شود.

انواع بیماری سل خارج از ریه (غیر ریوی): 

از انواع سل خارج از ریه می توان به سل استخوانی، سل دستگاه گوارش، سل غدد لنفاوی، مننژیت سلی و سل دستگاه ژنیتال اشاره کرد که هر کدام از آنها ممکن است به دلیل تشابه علائم بالینی، به حساب بیماری دیگری گذاشته شوند، مثلا سل استخوان که معمولا ستون مهره ها را درگیر می کند، ممکن است به دلیل کمردرد یا زمینه آرتروز به حساب آرتروز گذاشته شود، به خصوص اینکه سل استخوانی و ستون مهره ها، بدون تب هستند و اغلب 20 تا 30 درصد، تست سل آنها منفی است، و یا سل دستگاه ژنیتال که در آقایان باعث گرفتگی مجاری منی بر و در خانم ها باعث گرفتگی لوله های رحم می شود، یکی از مهم ترین دلیل نازایی است. از این رو تنها توجه به علائم ظاهری، برای تشخیص این بیماری کافی نیست.

بهترین زمان برای مصرف داروهای ضد سل، معمولا صبح ناشتا و به صورت یک بار در روز است. اگر بیمار نتواند ناشتا از دارو استفاده کند، باید تحت نظر پزشک، زمان مصرف آن را تغییر دهد.

آموزش بیماران و خانواده های آنها، چه از طریق رسانه های گروهی و چه از طریق چاپ بروشور می تواند در پیشگیری از این بیماری بسیار کمک کننده باشد.