گفت وگو با بهروز افخمی درباره پروژه فرزند صبح

گفت وگو با بهروز افخمی درباره پروژه فرزند صبح

چهل سال بیش رفت که من لاف می زنم کز چاکران پیر مغان کمترین منموقتی از افخمی می خواهم نظر شخصی اش را درباره شخصیت امام خمینی بیان کند، بدون کوچک ترین مکثی این بیت از غزل «حافظ» را با آهنگی خاص می خواند و به همین جمله کوتاه بسنده می کند. در کلام «افخمی» صداقتی نهفته است که احساس کردم اگر فیلمبرداری «فرزند صبح» چند سال دیگر هم طول می کشید او ناامید نمی شد و کارش را ادامه می داد. همان طور که در این چند ساله شایعات و انتقادهای فراوانی را تحمل کرد تا ماموریت نیمه تمام خود را به پایان برساند و اثری در شأن مقام و شخصیت بنیانگذار انقلاب به تصویر بکشد.«امیدوارم فیلمی بسازم که تفاوت های عمیق طبع شوخ و طینت خمینی بزرگ را با قشریون به نمایش بگذارد. فیلمی که به نسل امروز نشان دهد که او شاعر بود و اهل ادب بود و بی ادبی را با دشمنان هم مجاز نمی دانست... امیدوارم بتوانم فیلمی بسازم که نشان دهد خمینی چیز دیگری بود...» کارگردان مجموعه «کوچک جنگلی» و فیلم های «جهان پهلوان تختی» و «شوکران» آنقدر کارنامه درخشانی دارد که کمتر کسی می تواند به ساخته جدید او شک کند و آن را اثر متوسطی بداند. «افخمی» غیر از سینما دغدغه «سیاست» هم دارد. او که یکی از فعالان ستاد انتخاباتی «خاتمی» بود در دوره یی نیز به عنوان نماینده جبهه مشارکت در مجلس ششم حضور داشت. در مبارزات انتخاباتی ریاست جمهوری دوره نهم نیز یکی از مشاوران ارشد مهدی کروبی و کارگردان فیلم تبلیغاتی او بود. اما این فعالیت ها باعث نشد تا «افخمی» از سینما فاصله بگیرد و در همان سال های نمایندگی اش همواره دغدغه به سامان رساندن فیلمنامه «فرزند صبح» را داشت و با همه حرف و حدیث هایی که حول و حوش این پروژه وجود داشت او سرانجام در آبان ماه سال جاری ساخت این فیلم را به پایان رساند؛ «من، بهروز افخمی، نویسنده فیلمنامه و کارگردان فیلم سینمایی «فرزند صبح» (درباره زندگی و دوران خردسالی خمینی بزرگ) کوتاه نمی آیم و به دست خودم فیلمی را که شما می خواهید نمی سازم.»و اینگونه شد که کارگردان مصمم و جسور سینمای ایران جنجالی ترین و طولانی ترین فیلم تاریخ سینمای ایران را به پایان رساند.

-آقای افخمی شما در کارنامه هنری تان مجموعه «کوچک جنگلی» و فیلم «تختی» را دارید و حالا هم فیلمی درباره زندگی «امام خمینی» ساخته اید، این علاقه به آثار زندگینامه یی از کجا می آید؟

من به فیلم های زندگینامه یی علاقه دارم و فکر می کنم در این رشته یا این نوع خاص از فیلم در ایران خیلی کم کار شده است. در حقیقت اگر فرصتش پیش می آمد و امکانات تولید و سرمایه گذاری در ایران اجازه می داد ترجیح می دادم درباره شخصیت هایی که واقعی هستند و بخش هایی از تاریخ ایران را در زمینه های مختلف شکل داده اند فیلم بسازم و شاید فقط همین یک نوع فیلم را بسازم. در واقع این نوع فیلم را که زمینه مستند دارد به فیلم های داستانی کاملاً تخیلی ترجیح می دهم.

-آیا فکر می کنید این نوع فیلم برای مخاطب به اندازه کافی جذابیت داشته باشد؟

اگر خوب ساخته شود جذابیت هم خواهد داشت. این نوع فیلم بارها و بارها قابل نمایش است. یعنی غالباً تاریخ مصرف ندارد و در دیدار مجدد حتی بعد از گذشت چند یا چندین سال گاهی تماشایی تر و جذاب تر از نمایش اول خواهد بود.

-ساختن فیلمی درباره «امام خمینی» دقیقاً چه زمانی به شما پیشنهاد شد، آیا در دوره نمایندگی شما در مجلس بود؟

خیر. قبل از آن دوره بود.

-آیا از همان زمان کار وارد مرحله پیش تولید شد؟

بله، ولی در دوره نمایندگی من در مجلس تولید فیلم متوقف شد و بعد از پایان دوره نمایندگی ام دوباره از سرگرفته شد.

-فیلمنامه «فرزند صبح» دقیقاً چه زمانی نوشته شد و آیا فیلمبرداری آن قبل از دوره نمایندگی شما در مجلس شروع شده بود؟

فیلمنامه پیش از نمایندگی من در مجلس نوشته شده بود و حتی فیلمبرداری هم شروع شد، ما فقط یک جلسه فیلمبرداری کردیم ولی به دلایل مالی کار فیلمبرداری متوقف شد. یعنی به خاطر تمام شدن بودجه یی که برای این پروژه در نظر گرفته شده بود کار تعطیل شد و بعد این تعطیلی به دلیل نمایندگی من در مجلس طولانی شد و به حدود پنج سال کشید. هشت سال پیش موقعی که داشتیم برای فیلمبرداری آماده می شدیم بودجه فیلم کمتر از 400 میلیون تومان در نظر گرفته شده بود که آن زمان پول خوبی بود اما به دلیل مخارج زیادی که برای ساخت دکور صرف شد نصف بیشتر پول مان از دست رفت. ما کپی خانه پدری امام را در خمین نزدیک تهران و در یک منطقه کشاورزی در حومه شهریار ساختیم، این خانه با توجه به بادهای تندی که در منطقه شهریار می وزید و می توانست دکور را ویران کند به صورت کامل با اسکلت فلزی و مصالح واقعی ساخته شد و هم اکنون به عنوان یک اثر معماری ماندگار حفظ می شود. شنیده ام سازمان میراث فرهنگی اظهار تمایل کرده که این خانه را به عنوان جایگاهی برای یک موزه و نمایشگاه در ارتباط با زندگی امام تحت حمایت بگیرد. به هر حال ساخت این خانه به اندازه یی خرج برداشت که در مورد ادامه فیلمبرداری دچار مشکل مالی شدیم و بعد تعطیل کار به نمایندگی من در مجلس متصل شد و خیلی طول کشید.

-یک دلیل دیگر هم برای طولانی شدن فیلمبرداری، ظاهراً انتظار شما برای بزرگ شدن بازیگر خردسال فیلم بوده؟

بله. ابتدا قرار بود دو بازیگر خردسال نقش دوران کودکی امام را بازی کنند. یکی قرار بود سه چهار سالگی امام را بازی کند و دیگری حدود هشت سالگی ایشان را. اما بازیگر اول به قدری خوب بود و خوب بازی می کرد که دیدیم اگر با یک بازیگر دیگر جایگزین شود تماشاچی را ناراحت می کند، یعنی به نظر من اگر بازیگر دیگری جای او را می گرفت تماشاچی نیمه دوم فیلم را رها می کرد یا با بی علاقگی تماشا می کرد. بنابراین نتیجه گرفتیم که باید دو سال صبر کنیم تا بازیگر نقش چهار سالگی امام به هفت سالگی برسد.

-آیا همین مساله باعث افزایش هزینه های فیلم نشد؟

در دو سالی که فیلمبرداری تعطیل بود گروه پراکنده شدند و کسی دستمزد نگرفت. هزینه چندانی نداشت ولی حرف ها و شایعات زیادی درست شد که به هر حال باید تحمل می کردیم.

-حالا که به شایعات اشاره کردید، در مورد این فیلم یکسری دیگر از شایعات مربوط به بازی برخی از بازیگران مطرح بود، با این مسائل چطور کنار آمدید؟

من به این پرسش بارها پاسخ داده ام. خلاصه اش این است که ما تحت حمایت کامل تهیه کننده یعنی سازمان سینمایی «عروج» و بنیاد حفظ آثار امام خمینی بودیم و آنها از ما انتظاری جز ساختن یک فیلم خوب نداشتند، بنابراین اعتنایی به شایعات و حرف هایی که اشخاص غیرمسوول و ناآشنا به فیلمسازی حول و حوش این فیلم درست می کردند، نکردیم و سعی کردیم کار خودمان را تا آنجا که می توانیم خوب انجام بدهیم.

-آیا در حال حاضر که کار تمام شده از انتخاب این بازیگران راضی هستید؟

بله. فکر می کنم بهترین انتخاب هایی را که می توانستم انجام دادم، یعنی اگر بخواهم دوباره این فیلم را بسازم از همین بازیگران استفاده می کنم.

-حالا بپردازیم به قصه فیلم. با توجه به اینکه پرداختن به زندگی «امام خمینی» می تواند از حساسیت های زیادی برخوردار باشد، شما در نگارش فیلمنامه «فرزند صبح» از چه منابعی برای تحقیق بهره بردید و چه کسانی مشاور شما در این مرحله بودند؟

منابع تحقیقی زیادی درباره دوران کودکی امام در دست نیست. خاطرات آیت الله پسندیده مهم ترین منبع است. کتاب دکتر علی قادری با نام «خمینی روح الله» و کتاب مفصل سیدحمید روحانی به نام «بررسی تحلیلی از نهضت امام خمینی» هم یکی از مراجع اصلی ما بود. اما کتاب سیدحمید روحانی بیشتر به دوران بزرگسالی امام و بالا گرفتن مبارزات ایشان با رژیم شاه بعد از فوت آیت الله العظمی بروجردی می پردازد.

-به غیر از این منابع مکتوب آیا منابع تحقیقی دیگری هم داشتید، مثل اطرافیان و نزدیکان امام؟

طبیعتاً هیچ کدام شان دوران کودکی امام که محور اصلی فیلمنامه «فرزند صبح» است را یادشان نیست. یعنی کسانی که دوران کودکی امام را به خاطر بیاورند شاید ده سال پیش هم زنده نبودند.

-منظور من بیشتر دوره جوانی امام و شروع فعالیت های سیاسی شان بود...

در مورد دوران مبارزات امام ما خیلی کم پرداخته ایم، یعنی فیلم بیشتر متمرکز است روی دوران کودکی امام و یک رجوع مختصری دارد به روزهای پایانی عمر امام و البته یک سکانس هایی هم درباره دستگیری امام در سال 42 و تبعیدشان در سال 43 در فیلم هست، که در مورد این سکانس ها کتاب سیدحمید روحانی خیلی مرجع معتبری بود و من خیلی از آن استفاده کردم.

-آیا در فیلم به انقلاب سال 57 و اتفاق هایی که منجر به این انقلاب شد نپرداخته اید، با توجه به اینکه خود شما در آن سال ها در سنی بودید که بتوانید مسائل را به خوبی تجزیه و تحلیل کنید...

من در زمان انقلاب 57 حدود 23-22 سالم بود، ولی با این حال در فیلم «فرزند صبح» اصلاً به آن دوره نپرداخته ام و همان طور که گفتم بیشتر متمرکز شده ام بر دوران کودکی امام و وقایع مربوط به سال های 42 و 43 که در آن موقع من 8-7 سال بیشتر نداشتم.

-ظاهراً شما فیلمبرداری را براساس فیلمنامه پیش می بردید و همانند بیشتر فیلم ها براساس رج زنی کار نمی کردید...

این یک سوال فنی است و برای تماشاگران فیلم یا خوانندگان مصاحبه مفهوم چندانی ندارد که رج زدن با رج نزدن چه فرقی دارد و فکر می کنم خیلی باید توضیح بدهیم چرا رج نمی زدیم.

-این سوال را از این جهت پرسیدم که با امکانات محدود سینمای ایران کار کردن با چنین روشی قطعاً کار مشکل و ریسک پذیری خواهد بود.

پس سوال تان را باید طوری مطرح کنید که برای خواننده معمولی روزنامه یا تماشاگر عادی فیلم هم قابل فهم باشد، مثلاً سوال می تواند این طور باشد که؛ شنیده ایم که شما فیلمنامه را به ترتیب داستان فیلمبرداری کرده اید و اولویت های مربوط به برنامه ریزی را که باعث صرفه جویی در زمان و پول می شود رعایت نکرده اید...

-این را هم می توان انتهای سوال اضافه کرد که آیا این شیوه با در نظر گرفتن امکانات سینمای ایران کمی عجیب به نظر نمی رسد؟

حالا جواب این است که برای به دست آوردن کیفیت خوب یکی از کارهایی که باید کرد این است که داستان را به ترتیب زمان واقعی خود فیلم فیلمبرداری کنیم. این باعث می شود حوادث و جزئیاتی که هر صحنه را شکل می دهد در صحنه های بعدی لحاظ شود و روی مابقی فیلم تاثیر مثبتی بگذارد. من این شیوه را در فیلم های دیگرم هم رعایت کرده ام، یعنی تا جایی که مجبور نشوم و خرج خیلی زیاد برندارد حاضر نیستم داستان را به دلایل مربوط به برنامه ریزی پس و پیش کنم و مثلاً صحنه آخر فیلم را همان اوایل فیلمبرداری بگیرم، ولی این کار در این فیلم به خصوص خرج زیادی برنداشت، چون ما هشتاد درصد فیلم را در یک دکور بزرگ که همان خانه پدری امام باشد فیلمبرداری کردیم.

-ظاهراً فیلم به شیوه صدابرداری مستقیم - سر صحنه - هم فیلمبرداری نشده است...

وقتی داریم فیلم تاریخی می سازیم صدابرداری مستقیم می تواند مشکلات زیادی ایجاد کند. صدای هواپیما، صدای موتورسیکلت یا هر وسیله موتوری که از نزدیک صحنه عبور می کند و انواع صداهای دیگر می توانند باند صوتی را آلوده کنند. اصلاً به نظر من محیط طبیعی صد سال پیش ایران مخصوصاً در شهر کوچکی مثل خمین چنان ساکت و از سر و صداهای ناهنجار پاکیزه بوده که الان برای ما قابل تصور نیست. دوست داشتم فیلمی بسازم که فضای صوتی آن همان آرامشی را القا کند که قبل از ورود وسایل مدرن زندگی مردم را شکل می داده، البته ما صدابرداری همزمان داشتیم اما از این نوار صدابرداری همزمان برای دوبله دیالوگ ها به نحوی که کاملاً دقیق و با حرکات لب بازیگران هماهنگ باشد استفاده خواهیم کرد، یعنی باند صوتی که همزمان با فیلمبرداری ضبط شده به عنوان راهنمای دوبلاژ استفاده خواهد شد.

-برای دوبله صدای دوران کودکی و بزرگسالی امام آیا دوبلورهای خاصی مدنظرتان است؟

برای دوران کودکی همان بازیگری که در نقش کودکی امام بازی کرده حرف خواهد زد، چون صدا و لحن حرف زدنش خیلی مناسب است. برای دوران بزرگسالی امام اگر لازم باشد از یکی از دوبلورهای باتجربه که بتواند لحن و صدای امام را خوب تقلید کند استفاده خواهیم کرد.

-وقتی کارگردانی فیلمی در مورد یک شخصیت بزرگ معاصر سیاسی- مذهبی می سازد، خیلی ها دوست دارند عقیده شخصی او را در مورد شخصیت مورد نظر بدانند، دیدگاه بهروز افخمی در مورد شخصیت امام خمینی چیست؟

به قول حافظ؛

چهل سال بیش رفت که من لاف می زنم

کز چاکران پیر مغان کمترین منم

-در سینمای جهان فیلم های بسیاری در مورد شخصیت های بزرگ تاریخی یا سیاسی و مذهبی ساخته شده است. مثل «عمر مختار»، «گاندی»، «محمد رسول الله»، «مسیح»، «آخرین پادشاه اسکاتلند»، «ملکه»، «جی اف کی» و بسیاری فیلم های دیگر که هر کدام از زاویه یی به زندگی و فعالیت های این رهبران و شخصیت ها پرداخته اند، آیا شما به این گونه آثار علاقه مند هستید و فکر می کنید تا چه حد در تصویر زندگی این افراد موفق بوده اند؟

من فیلم های مصطفی عقاد یعنی «الرساله» - محمد رسول الله - و «عمر مختار» را دوست دارم. هر دو فیلم خیلی خوب ساخته شده اند و ماندگار از کار درآمده اند. «گاندی» فیلم کم مایه یی است که با جنجال زیاد ساخته شد، اما الان حتی در شبکه های ماهواره یی هم زیاد نمایش داده نمی شود. «جی اف کی» خیلی فیلم خوبی است و هنوز بهترین فیلم «الیور استون» باقی مانده است. اما «اسکندر» فیلم مزخرفی از آب درآمده است. اگر بخواهیم درباره همه آثار ساخته شده صحبت کنیم هم که خیلی طولانی می شود.

-در مورد زندگی امام خمینی دو کار دیگر به نام های «آفتاب و زمین» ساخته جواد شمقدری و «صنوبر» به کارگردانی مجتبی راعی ساخته شده است، آیا شما این کارها را دیده اید؟

دوست ندارم در مورد آن فیلم ها اظهار نظر کنم.

-الان که فیلمبرداری «فرزند صبح» به پایان رسیده، چند درصد از خواسته های شما به طور کامل برآورده شده و رضایت شما را به عنوان کارگردان جلب کرده است؟

از نظر امکانات چیزی کم نداشتیم، زمان زیادی هم صرف شد برای اینکه به کیفیت خوب دست پیدا کنیم، حالا دیگر هر کمبودی باشد از ناتوانی من است.

-احتمال رسیدن فیلم به جشنواره چند درصد است؟

قرار بود فیلم به جشنواره برسد، اما به دلیل زمینه مناسبی که برای پخش خارجی فیلم فراهم شده و کنجکاوی هایی که در مطبوعات اروپا و به خصوص کشورهای عربی به وجود آمده فکر کردیم خوب است از یک آهنگساز مشهور خارجی استفاده کنیم تا امکان پخش بهتر و وسیع تری در خارج از کشور داشته باشیم. بنابراین احتمالاً بعد از مونتاژ فیلم باید زمان کافی برای یک آهنگساز شناخته شده خارجی وجود داشته باشد که بتواند موسیقی مناسب را بنویسد و با ارکستر بزرگ اجرا کند.

-آیا آهنگساز را انتخاب کرده اید یا فرد خاصی را مد نظر دارید؟

چند نفر در نظر گرفته شده اند ولی با هیچ کدام به توافق قطعی نرسیده ایم، ترجیح می دهم قبل از توافق قبلی اسمی را اعلام نکنم.

-ظاهراً از سوی تهیه کننده یا یکی از دست اندرکاران فیلم عنوان شده بود که اگر سطح کیفی فیلم های جشنواره امسال بالا باشد «فرزند صبح» را شرکت خواهند داد، آیا این مساله صحت دارد؟

من نمی دانم چه کسی این حرف را زده ولی واقعیت ندارد، چرا که ما اساساً خیال نداریم در بخش مسابقه سینمای ایران شرکت کنیم، یعنی این فیلم در رقابت با فیلم های دیگر ایرانی در جشنواره فجر امسال یا سال آینده قرار نخواهد گرفت، چون از امکانات برابر استفاده نکرده ایم و انصاف نیست که در یک مسابقه با آنها قرار بگیریم. فیلم اگر هم به جشنواره برسد در مسابقه سینمای ایران خارج از مسابقه خواهد بود.

-انتخاب آقای سیف الله داد به عنوان تدوینگر آیا به پیشنهاد تهیه کننده بود یا خواسته شما؟

من خواستم که سیف الله داد فیلم را مونتاژ کند و به ایشان پیشنهاد کردم که خوشبختانه قبول کرد.

-آیا دلیل خاصی برای انتخاب ایشان دارید؟

«سیف الله» فیلمساز خیلی خوبی است و حالا که از یک بیماری سخت جان سالم به در برده و خوشبختانه سرحال هم هست امیدوارم هر چه زودتر فیلم خودش را بسازد و فیلمی بسازد که از فیلم قبلی اش «بازمانده»، ماندنی تر هم باشد، اما فعلاً به خاطر علاقه یی که خودش به شخص امام و تدوین این فیلم داشت لطف کرد و بنا شد به ما کمک کند.

-انتخاب «عبد الرضا اکبری» به عنوان بازیگر نقش بزرگسالی امام بر چه اساسی صورت گرفت؟

برای این نقش ابتدا به سراغ «جمشید آریا»(هاشم پور) رفتیم و سعید ملکان که طراح گریم است خیلی خوب کار کرد اما به نظر من نتیجه گریم همچنان «جمشید آریا» بود. بنابراین فکر کردیم که با «عبدالرضا اکبری» امتحان کنیم و خوشبختانه نتیجه خیلی خوب درآمد. خیلی ها عکس «اکبری» را که می بینند باور نمی کنند که امام نیست و بازیگری است که نقش او را بازی می کند، به ما می گویند با کامپیوتر تصویر را دستکاری کرده اید یا به هر حال یک جوری کلک زده اید. اما واقعیت این است که استخوان بندی و اجزای چهره «اکبری» خیلی مناسب بود و کار سعید ملکان هم خیلی دقیق و هنرمندانه انجام شد.

-آیا بازی عبدالرضا اکبری هم به اندازه گریمش راضی کننده شده است؟

بازی او همیشه خوب بوده است، من با اکبری قبلاً هم کار کرده ام و مطمئنم این بار هم خوب است.