دکتر هادی زمانی : ما در خواب غفلت ایم

دکتر هادی زمانی : ما در خواب غفلت ایم

کانون ایران در لندن، انجمنی فرهنگی است که یکی از برنامه های همیشگی آن سخنرانی ماهانه است که معمولا در زمینه فرهنگ، ادبیات و هنر انجام می گیرد. اما این بار موضوع سخنرانی ماهانه کانون ایران مسئله ای سیاسی و اقتصادی و مرتبط با شرایط امروز ایران بود: چشم انداز تحریم اقتصادی جهان غرب علیه جمهوری اسلامی ایران.

این برنامه را از اینجا بشنوید

سخنران آن نیز دکتر هادی زمانی استاد سابق دانشگاه لندن و مشاور فعلی اقتصادی سازمان حمل و نقل بریتانیا(DFT) بود. دکتر زمانی به عنوان مشاور اقتصادی در بسیاری از پروژه های بین المللی در اروپا، خاورمیانه و آمریکای لاتین از جمله پروژه خصوصی سازی آب و برق در ایرلند و بریتانیا، ارزیابی پروژه های مترو در تایلند و اسپانیا و تنظیم سیاست های اقتصادی برق پرو و کویت مشارکت داشته و نویسنده کتاب های زیادی در زمینه اقتصاد ایران است از جمله: ایران، فرصت ها و چالش های جهانی شدن، دمکراسی و توسعه پایدار-تجربه ایران، توسعه اقتصادی و امنیت ملی(نقدی بر استراتژی جمهوری اسلامی) و موانع تکوین دولت مدرن و توسعه اقتصادی در ایران(از مشروطیت تا جمهوری اسلامی).

دکتر هادی زمانی.عکس از پرویز جاهد

سخنرانی دکتر زمانی به شیوه ای بسیار دقیق و آکادمیک و بر اساس آمارها و اطلاعات سازمان ملل و نتایج تحقیقات موسسات دانشگاهی و بین المللی ارائه شد. وی ضمن ارائه تاریخچه ای کوتاه و فشرده از تحریم های اقتصادی بین المللی و اهداف و پیامدهای آن، به تحریم های 27 ساله ایالات متحده علیه دولت ایران و ارزیابی و تحلیل آن از دید اقتصادی پرداخت.

تاریخ تحریم در جهان

دکتر زمانی در بخش اول سخنرانی خود اطلاعات بسیار جالبی درباره تاریخچه تحریم اقتصادی در جهان ارائه کرد. به گفته وی از زمان جنگ جهانی اول تا سال 1990 تعداد 115 مورد تحریم در جهان اعمال شد که 77 مورد آن به وسیله دولت آمریکا انجام گرفت. به اعتقاد ایشان از دهه نود به بعد تحریم دامنه وسیع تری پیدا کرد به طوری که از 1990 تا 1999 تعداد 66 مورد تحریم علیه کشورها اعمال شد که 61 مورد آن به وسیله دولت بیل کلینتون در فاصله سال های 1993 تا 1996 علیه 35 کشور جهان انجام شد که 42% کل جمعیت جهان را دربر می گرفت. به گفته ایشان این تحریم ها به دلایل مختلف وضع شده از جمله 22 مورد مربوط به موضوع حقوق بشر، 14 مورد مربوط به مبارزه با تروریسم، 9 مورد برای جلوگیری از گسترش سلاح های هسته ای، 6 مورد دفاع از حقوق کارگران، 8 مورد جنگ های داخلی و 3 مورد محیط زیست بوده است.

دکتر زمانی علت افزایش این تحریم ها بعد از دهه نود را، پایان جنگ سرد، فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی

، فرآیند جهانی شدن و افزایش توانایی غرب در اعمال تحریم ها دانست.وی همچنین در باره تحریم های سازمان ملل علیه کشورها گفت:« از 1945 تا 1990(به مدت 45 سال) تنها 2 تحریم از سوی سازمان ملل علیه رودزیا(در 1966) و افریقای جنوبی(در 1977) اعمال شد اما تعداد این تحریم ها از 1990 تا 1999 به 12 مورد رسید.»به گفته دکتر زمانی، هم اکنون 20 تحریم بر اساس ماده 41 فصل هفتم منشور سازمان ملل(شورای امنیت) در جریان است و در دستور کار سازمان ملل قرار دارد.

معیارهای ارزیابی تحریم

دکتر زمانی در بخش مربوط به چارچوب نظری بحث، معیارهای ارزیابی تحریم را به شکل زیر ارائه کرد:1- هزینه کشور تحت تحریم2- کارآمدی و موثر بودن تحریم در نیل به اهداف تعیین شده3- مطلوبیت تحریم از نظر مقایسه هزینه تحریم کشور تحت تحریم با هزینه کشور تحریم کننده.4- مطلوبیت نسبی تحریم در مقایسه با ابزارهای موجود دیگر مثل دخالت و حمله نظامی.

دکتر زمانی هدف اصلی تحریم های اقتصادی را مهار یک رژیم سیاسی، تغییر یک رژیم سیاسی و یا تغییر رفتار آن رژیم سیاسی دانست و گفت تحریم اقتصادی زمانی موفق است که هزینه اقتصادی را به هزینه سیاسی تبدیل کند.به گفته وی میزان موفقیت یک تحریم به عوامل زیادی از جمله ساختار سیاسی و اقتصادی کشورهای تحریم کننده و کشورهای تحریم شونده دارد. بر این اساس در حکومت های دیکتاتوری،استبدادی و ایدئولوژیک، مکانیسم تبدیل هزینه اقتصادی به هزینه سیاسی خاموش و یا بسیار کند است اما در حکومت هایی با ساختار سیاسی دمکراتیک، این تبدیل و تحول سریع است.

انواع تحریم

دکتر زمانی انواع تحریم ها را از نظر دامنه پوشش و ابزار مورد استفاده به تحریم های یک جانبه/چند جانبه، فراگیر، هدفمند/هوشمند تقسیم کرد. به اعتقاد وی موفقیت و تاثیر تحریم های فراگیر بیشتر از تحریم های یک جانبه است اما ضایعات انسانی تحریم های فراگیر بسیار زیاد است چون کل اقتصاد یک کشور را هدف قرار می دهد. تحریم های فراگیر موجب گسترش احساسات ناسیونالیستی و ضدخارجی و به وجود آمدن بازار سیاه می شود. به علاوه این نوع تحریم ها به ابزاری برای پول سازی حکومت های تحت تحریم و عوامل آنها تبدیل می شود. تحریم های هوشمند برعکس تحریم های فراگیر متمرکز است بر جایی که بیشترین نتیجه را دارد مثل تحریم نظامی، مسدود کردن حساب های دولتی، قطع وام ها و کمک های تجاری و ممنوعیت مسافرت دیپلمات ها و ورزشکاران که هزینه کمتری دارد و زیان آن مستقیما متوجه کل مردم نیست.به گفته دکتر زمانی این نوع تحریم هم اکنون در سازمان ملل گرایش غالب است.

تحریم های آمریکا علیه ایران

دکتر زمانی در بخش دوم سخنرانی خود، تاریخ تحریم های آمریکا علیه ایران را به شش دوره تقسیم کرد:دوره اول- دوره گروگان گیری از 1979 تا 1981. در این دوره 12 میلیارد دلار دارایی ایران مصادره گردید و فروش تجهیزات نظامی به ایران لغو شد.دوره دوم- دوره جنگ با عراق از 1981 تا 1988. قطع کمک بانک جهانی، قرار دادن ایران در لیست کشورهای تروریستی و کنترل مبادلات نظامی با ایران.دوره سوم- دوره بازسازی از 1989 تا 19992 که وقفه ای کوتاه در تحریم به وجود آمد و 287 میلیون دلار دارایی بلوکه شده ایران پرداخت شد.دوره چهارم- دوره کلینتون از 1993 تا 2001. در این دوره بیشترین تحریم ها علیه ایران اعمال شد. هدف اصلی تحریم ها مهار دوجانبه ایران و عراق و جلوگیری از برتری یافتن ایران پس از شکست عراق در کویت بود. تحریم ها در این دوره بیشتر مربوط می شود به صنعت نفت و سرمایه گذاری در آن که بسیار موفق بوده و صنعت نفت ایران در این دوره هزینه بالایی را می پردازد.در اواخر دهه نود به دلیل رشد اصلاحات در دوره خاتمی بهبود نسبی در این زمینه پدید آمد اما این دوره کوتاه بود.دوره پنجم- دوره پس از حادثه یازده سپتامبر 2001 و تشدید تحریم ها و رادیکالیزه شدن سیاست آمریکا.دوره ششم- دوره پس از بحران هسته ای و تصویب قطعنامه های شورای امنیت سازمان ملل و تحریم های مالی و اقتصادی علیه ایران که اوج تحریم ها علیه ایران بوده است.تفاوت اصلی این دوره با دوره های قبل در این است که آمریکا با همکاری اتحادیه اروپا این تحریم ها را آغاز کرده و پیش می برد.

کارایی سیاست تحریم علیه ایران

در این بخش دکتر زمانی به تحلیل سیاست تحریم امریکا علیه ایران و میزان موفقیت آن بر اساس معیارهای ارزیابی تحریم پرداخت. به گفته ایشان هزینه تقریبی تحمیل شده به واسطه تحریم بر ایران در طی 27 سال گذشته به میزان 2% نرخ رشد ناخالص ملی و نزدیک به 100 میلیارد دلار بوده است.همینطور نرخ رشد اقتصادی ایران از 9% در سال 1979 به 3% رسیده و 6% کاهش رشد داشته است.در مقابل هزینه تحمیل تحریم بر آمریکا نزدیک به 20 میلیارد دلار بوده است. دکتر زمانی در باره میزان تاثیر این تحریم ها و موفقیت آمریکا در رسیدن به اهداف خود، گفت که موفقیت این تحریم ها در مهار کردن رژیم نسبی بوده اما در تغییر رفتار رژیم و یا تغییر آن ناموفق بوده است.به اعتقاد وی، ساختار اقتصادی ایران بسته و شدیدا دولتی است و تجربه جهانی نشان می دهد که در این نوع ساختارها، توانایی تحریم و میزان تاثیر آن اندک است. به علاوه ساختار سیاسی استبدادی ایران، وجود جو انقلابی و سلطه ایدئولوژی مذهبی باعث شده که هزینه اقتصادی تبدیل به هزینه سیاسی نشود.

چشم انداز تحریم پس از بحران هسته ای

به اعتقاد دکتر زمانی، در دوره پس از بحران هسته ای، کارایی سیاست تحریم آمریکا و متحدان آن علیه ایران به دلایل زیر چندبرابر شده است:1- احساس خطر و تهدید از سوی ایران و ایجاد اجماع جهانی در این مورد(هدف مشترک و توافق نظر دولت های غربی). قبل از بحران هسته ای، تحریم ها علیه ایران یک جانبه بود اما الان فراگیر شده است.2- موفقیت دیپلماسی غربی3- ناتوانی دیپلماسی ایران به ویژه در دوره ریاست جمهوری احمدی نژاد4- تصویب قطعنامه های شورای امنیت علیه ایران5- افزایش کارایی ابزارها6- ضربه پذیرتر شدن اقتصاد ایران (به اعتقاد آقای زمانی الان اقتصاد ایران رو به سرازیری است و. تمام شاخص های اقتصادی آن منفی است. نرخ تورم و بیکاری افزایش پیدا کرده است). 7- از دست رفتن مشروعیت ایدئولوژیک حکومت و رشد نهادهای مدنی در جامعه ایران. علیرغم ساختار استبدادی، مکانیسم نیروهای سیاسی فعال تر است و سیاست تحریم اقتصادی از شانس بیشتری برای موفقیت نسبت به قبل برخوردار است.

دکتر زمانی. عکس از پرویز جاهد

به اعتفاد دکتر زمانی هزینه این تحریم ها تا قبل از بحران هسته ای 2% رشد ناخالص ملی بوده اما بعد از بحران هسته ای به 4% رسیده و دامنه آن تا 20% رشد ناخالص ملی خواهد رسید. با این حال وی افزایش این هزینه ها را دلیل قطعی برای موفقیت تحریم ها ندانست و با ذکر نمونه عراق گفت؛ هزینه تحریم علیه عراق تا 80% رشد ناخالص ملی بوده و تولید اقتصادی این کشور را از 60 میلیارد دلار در سال به 10 میلیارد دلار رساند اما باعث تغییر رژیم عراق نشد بلکه برعکس متجاوز از یک میلیون نفر ضایعات انسانی داشته است.وی در پایان یادآور شد که فاجعه ها و تراژدی ها پشت این تحریم ها خوابیده است و نباید از آن غافل بود.

دکتر زمانی احتمال تحریم نفتی کامل ایران را نیز منتفی ندانست و گفت تا کنون هدف عمده این تحریم ها صنعت نفت ایران بوده است. به گفته وی تاسیسات نفتی ایران بسیار فرسوده است و سالانه 5 تا 10 درصد از ظرفیت تولید کشور کاسته می شود. به اعتقاد وی کارایی تحریم ها در بخش نفت بیشتر از بخش نظامی بوده است.

احتمال حمله نظامی علیه ایران

دکتر زمانی در بخش آخر سخنان خود سناریوهای احتمالی در مورد حمله نظامی آمریکا به ایران را بررسی کرد. وی گفت اگر انگیزه ایران در مورد دستیابی به سلاح هسته ای برای غرب محرز شود، احتمال تهاجم نظامی علیه ایران وجود دارد و شدت و ضعف آن در این مورد بستگی به هدف آمریکا دارد که آیا خواهان تغییر رفتار رژیم است یا خواهان تغییر کامل آن. چنانچه برای آمریکا و غرب ثابت شود که فعالیت هسته ای ایران صلح آمیز است، احتمال حمله نظامی ضعیف تر خواهد شد اما ازبین نخواهد رفت چرا که در این میان بسیاری از عوامل محاسبه نشده وجود دارد، چون رابطه طرفین پرتنش و بحرانی است.به اعتقاد دکتر زمانی در شرایط فعلی در مورد انگیزه ایران در میان دولت های غربی، توافق نظر وجود ندارد، همینطور در مورد سیاست ها و اهداف آمریکا. در چنین شرایطی ما می توانیم در اثر خطای محاسبه به سمت وضعیت قرمز و خطرناک حرکت کنیم.دکتر زمانی در پایان سخنان خود، ضمن تاکید بر جدی گرفتن امکان حمله نظامی آمریکا به ایران گفت:« من فکر می کنم جامعه ما دچار یک سهل انگاری در ارزیابی خطر شده و به این نتیجه رسیده که چون آمریکا در عراق در گل گیر کرده، دیگر هیچ وقت به ایران حمله نخواهد کرد. چون فرض می کند هزینه تحریم نفت بسیار سنگین است و قیمت نفت بالاست دچار خوش بینی شده که غرب به این سمت حرکت نمی کند. ما در خواب غفلت هستیم و این مهلک ترین سم برای ایران است.»