هوش مصنوعی در جنگ ۱۲ روزه چه کرد؟

ایران وایر - عطا محامد

در صحبت‌هایی که سوژه خنده بسیاری در فضای مجازی شده بود، «مسعود پزشکیان» رییس‌جمهور ایران، در آذرماه گفت: «اسراییل با هوش مصنوعی به ما حمله کرد.» او در حالی از تعبیر «هوش مصنوعی مست» حرف می‌زد که بسیاری از کارشناسان نظامی نزدیک به حاکمیت، تصویری به‌مراتب هولناک‌تر را ترسیم کردند. 

این چهره‌های نزدیک به حاکمیت گفتند که اسراییل به واسطه «اطلاعات لحظه‌ای دقیق و استفاده از اصل غافل‌گیری» ضربات مهمی به ایران وارد کرد و این اقدام را به واسطه استفاده از هوش مصنوعی رقم زد. 

آن‌ها تاکید می‌کنند که هیچ حوزه‌ای در جنگ ۱۲ روزه، اعم از پرتاب و رهگیری موشک، پروازهای هواپیماها و پهپادها، بینایی ماشین‌ها و...  نبود که در آن اسراییل از هوش‌ مصنوعی استفاده نکرده باشد.

در تأیید این ابعاد گسترده، «رضا تقی‌پور»، رییس فراکسیون هوش مصنوعی مجلس، در رویداد «ایران AI 2025» صراحتاً اعلام کرد که «عمده ترورهای جنگ ۱۲ روزه اخیر توسط رژیم صهیونیستی با کمک مستقیم هوش مصنوعی انجام شده است.» 

در حالی که ارتش اسراییل با تکیه بر سیستم‌های هوشمند مدعی است آسمان و زمین ایران را به صورت کامل زیر نظر دارد، گمانه‌زنی‌ها درباره سفر بنیامین نتانیاهو به آمریکا برای جلب حمایت جهت حمله‌ای دیگر، نگرانی‌ها را از فاز جدید این جنگ، که ابعاد جدی از الگوریتم‌ها دارد،  افزایش داده است؛ نبردی که در آن هوش مصنوعی در نبود تحرکات میدانی، می‌تواند در سرنوشت جنگ تعیین‌کننده باشد. اما به نظر می‌رسد جمهوری اسلامی از این چرخه عقب مانده است.
هوش مصنوعی در جنگ ۱۲ روزه
جنگ ۱۲ روزه ایران و اسراییل، از منظر برخی تحلیل‌گران به عنوان نخستین رویارویی تمام‌عیار در عصر هوش مصنوعی شناخته می‌شود که در آن «الگوریتم‌ها» در سه سطح، ماهیت نبرد را دگرگون کردند. 

در سطح عملیاتی، اسراییل با اجرای عملیات «شیر خروشان»، از هوش مصنوعی برای خوشه‌بندی اهداف استراتژیک و شناسایی دقیق فرماندهان ارشد از میان انبوه داده‌های جاسوسی بهره برد. 

در همین رابطه «غلامرضا جلالی»، رییس سازمان پدافند غیرعامل، در مصاحبه‌ای درباره جنگ ۱۲ روزه گفت نقش هوش مصنوعی در لو رفتن محل حضور فرماندهان بسیار بیشتر از عامل انسانی بود.  

این قدرت محاسباتی مستقیماً با عملیات میدانی ماموران موساد گره خورد تا پهپادهای قاچاق‌شده در داخل خاک ایران، پدافند هوایی را پیش از حملات اصلی فلج کنند. 

این هم‌افزایی میان هوش مصنوعی در انتخاب هدف و «نفوذ انسانی» در اجرای میدانی، توازن نظامی را پیش از واکنش تهران به نفع تل‌آویو تغییر داد ولی کفه به نفع هوش مصنوعی سنگین‌تر است. 

«محمدباقر قالیباف» رییس مجلس ایران می‌گوید در جنگ «نقش نفوذ ۴ ، ۵ درصد بود و این دسترسی به اطلاعات و فناوری‌های جدید و هوش مصنوعی است که کار را پیش می‌برد.»

در سطوح روانی و استراتژیک، هر دو جبهه با استفاده گسترده از هوش مصنوعی مولد (Generative AI)، «واقعیت‌های موازی» را برای مدیریت ادراک عمومی خلق کردند؛ رسانه‌های نزدیک به حکومت تهران، با انتشار ویدیوهای ساختگی از سقوط F-35 و تخریب تل‌آویو، پیروزی‌های مجازی را جایگزین خسارات میدانی کردند و در مقابل، اسراییل با بازنشر تصاویر قدیمی از اعتراضات مردمی در ایران، تلاش کرد تا نشان دهد مردم ایران با اسراییل همراه هستند یا با انتشار تصاویری از زندان اوین نقش آزادی‌بخش به خود گرفتند اما در اصل خسارت بسیاری بر جای گذاشته بودند. 

اما بخش دیگری از نبرد ۱۲روزه در مورد چهره‌هایی بود که در حوزه هوش مصنوعی فعالیت داشتند. اسراییل تلاش کرده بود تا در ایران این افراد را شناسایی و ترور کند.

 وزیر علوم ایران، در نامه‌ای خطاب به دبیرکل یونسکو اعلام کرد «مجید تجن‌جاری» و «محمدرضا ذاکریان» به دلیل فعالیت در حوزه هوش مصنوعی در روز اول جنگ به صورت مستقیم مورد هدف اسراییل قرار گرفته‌اند. 
از آمریکا تا اسراییل؛ هوش مصنوعی در میدان نبرد
هوش مصنوعی اکنون به یکی از کلیدی‌ترین مؤلفه‌های رقابت راهبردی میان قدرت‌های بزرگ بدل شده و نقش تعیین‌کننده‌ای در آینده نظامی، اطلاعاتی و اقتصادی جهان ایفا می‌کند. 

امروز بخشی از رویارویی ژئوپلیتیک کلان، حول کنترل زیرساخت‌ها و استانداردهای جهانی این فناوری در جریان است. در سند استراتژی امنیت ملی ۲۰۲۵ آمریکا، حفظ برتری در حوزه‌هایی چون هوش مصنوعی، محاسبات کوانتومی و زیست‌فناوری به‌عنوان منفعتی حیاتی در برابر چین صورت‌بندی شده است.

در همین راستا، پنتاگون اخیرا با رسمی کردن پلتفرمGenAI.mil ، هوش مصنوعی را رسماً وارد «ریتم نبرد» روزانه ارتش آمریکا کرده است. 

وزیر جنگ آمریکا هدف از این پلتفرم را تبدیل هوش مصنوعی به یک «هم‌رزم» برای سربازان عنوان کرده است. این پلتفرم که از مدل‌های Google Gemini و xAI Grok بهره می‌برد ، گامی تعیین‌کننده برای یکپارچه‌سازی AI در عملیات نظامی است؛ طرحی که هدفش فراتر از امور اداری، استفاده از الگوریتم‌ها برای تحلیل تصاویر ماهواره‌ای، ممیزی کدهای امنیتی و تضمین پیشتازی مطلق در میدان‌های نبرد آینده است.​

در لایه عملیاتی، پروژه مِیوِن (Project Maven) که از آن به عنوان «استارت‌آپی در دل پنتاگون» یاد می‌شود، تحولی بنیادین در رزم الگوریتمی ایجاد کرده است. 

این سیستم با تحلیل داده‌های عظیم ماهواره‌ای و پهپادی، اهداف را با سرعتی خیره‌کننده شناسایی می‌کند. «مِیوِن» با خودکارسازی چهار مرحله از شش مرحله «زنجیره کشتار» ، بازدهی نیروها را به سطحی رسانده که ۲۰ سرباز مجهز به آن، کاری معادل ۲ هزار نیروی انسانی انجام می‌دهند. 

این فناوری که در اوکراین و یمن آزموده شده، قرار است تا اواسط سال آینده میلادی، تمام مراحل عملیاتی را ماشینی کند و انسان‌ها تنها در مرحله نهایی، یعنی تصمیم یا اجرا حضور داشته باشند.​​

در اسراییل، وضعیت بهره‌گیری از این فناوری حتی پیچیده‌تر است. ارتش این کشور با تبدیل نوار غزه به یک آزمایشگاه وسیع برای هوش مصنوعی، شبکه‌ای یکپارچه از سیستم‌های هوشمند را مستقر کرده که رسانه‌ها از آن به «کارخانه هوش مصنوعی» (AI Factory) یاد کرده‌اند. 

در قلب این سازوکار، سامانه‌هایی نظیر «لاوندر» (Lavender) برای شناسایی ۳۷ هزار فرد مظنون به عضویت در حماس ، و «هبسورا» (Habsora/Gospel) برای تعیین اهداف زیرساختی و ساختمان‌ها قرار دارند. اما تکان‌دهنده‌ترین بخش این چرخه، ابزار «بابا کجاست؟» (Where's Daddy?) است؛ سیستمی که با ردیابی تلفن‌های همراه، زمان حرکات افراد مظنون را به اماکن مختلف شناسایی کرده و حملات را برای لحظات حضور آن‌ها در محیط‌های مسکونی برنامه‌ریزی می‌کند.​

محوریت این عملیات‌ها بر عهده «واحد ۸۲۰۰» است؛ بزرگ‌ترین یگان ارتش اسراییل که با ۶ تا ۱۵ هزار پرسنل، مسئول جنگ سایبری و جمع‌آوری اطلاعات سیگنت است. 

این واحد پس از ۷ اکتبر ۲۰۲۳، ابزاری شبیه ChatGPT با استفاده از میلیون‌ها مکالمه رهگیری‌شده به زبان عربی ساخت و با بهره‌گیری از سیستم‌های بیومتریکی همچون «گرگ قرمز» (Red Wolf) در کرانه باختری و پایگاه داده عظیم «ولف پک» (Wolf Pack) ، زندگی شهروندان فلسطینی را به داده‌های خام برای ماشین جنگی تبدیل کرده است.
ایران هنوز اندر خم یک کوچه است؟
در ایران که در خطر جنگ جدیدی قرار دارد، به نظر می‌رسد که فرماندهان نظامی بر مساله اشراف دارند اما داده‌ها هیچ نشانه‌ای از پیشرفت ندارد. پیش از آغاز جنگ «حبیب‌الله سیاری»، معاون هماهنگ‌کننده ارتش گفته بود: «هوش مصنوعی می‌تواند در همه امورات ما اثرگذار باشد؛ مانند مدیریت، همه فناوری‌های نوظهور و فناوری‌هایی که از قدیم در خدمت داشتیم. 

هوش مصنوعی به‌عنوان یکی از فناوری‌های نوظهور و شالوده‌شکن برای ارتقای توان دفاعی کشور در دستور کار ارتش جمهوری اسلامی ایران و نیروهای مسلح است.»

برای فرماندهان ارشد سپاه، هوش مصنوعی بیش از آنکه ابزاری برای میدان رزم باشد، وسیله‌ای برای «جنگ شناختی» و اثرگذاری بر افکار عمومی است؛ رویکردی که نشان می‌دهد اولویت آن‌ها از قدرت نظامی به سمت قدرت نرم تغییر مکان داده است. 

«غلامرضا سلیمانی»، رییس سازمان بسیج مستضعفین، استراتژی جدید این نهاد را تمرکز بر فناوری‌های نوین اعلام کرد. به گفته وی، مقابله با تهدیدات مدرن مستلزم به‌کارگیری هوش مصنوعی است. اما سلیمانی معتقد است ساختار گسترده و مویرگی بسیج، مزیتی استراتژیک برای جمع‌آوری داده‌ها و آماده‌سازی زیرساخت‌های لازم در این حوزه محسوب می‌شود تا از این طریق، قدرت نرم نظام در برابر جنگ رسانه‌ای و روانی دشمن تقویت شود.

اما به نظر می‌رسد که آنچه این فرماندهان می‌گوید مابه‌ازای جدی در فضای عملی ندارد. پس از جنگ رییس هیات مدیره انجمن تجارت الکترونیک می‌گوید: «در این جنگ ما از فناوری خوردیم. از هوش مصنوعی خوردیم [دشمن] چیزی داشت که ما نداشتیم. 

فکر هم بهش نکرده بودیم.» او توضیح می‌دهد کسانی در کشور هستند که حتی «سوال پرسیدن از هوش مصنوعی را برای مردم غیر مجاز می‌دانند.» او می‌گوید نیروهای دولتی و نظامی ایران «هوش مصنوعی را به [تهیه] ساختمان، تجهیزات و دیوایس ترجمه می‌کنند.» 

«ابوالحسن فیروزآبادی»، دبیر سابق شورای عالی فضای مجازی، ضمن این که می‌گوید هوش مصنوعی محور اصلی «شیفت پارادایمی» در قدرت جهانی است هشدار می‌دهد که موفقیت اسراییل در ترورهای اخیر نه صرفاً ناشی از یک اپلیکیشن مثل واتس‌اپ، بلکه حاصل یک «یکپارچگی فناورانه و عملیاتی» مبتنی بر هوش مصنوعی برای تحلیل داده‌ها و شناسایی دقیق اهداف بوده است. 

اما وی تأکید می‌کند که به دلیل تحریم‌ها و سرمایه‌بر بودن هوش مصنوعی، ایران در خطر جدی عقب‌ماندگی از این تکنولوژی حتی در میان کشورهای منطقه قرار دارد.

او بزرگترین ضعف دولت در حوزه هوش مصنوعی را نگاه تقلیل‌گرایانه و سپردن این حوزه راهبردی به سازمان‌های کوچک می‌داند و معتقد است فقدان بانک‌های اطلاعاتی معتبر و زیرساخت داده‌ای در کشور، منجر به سیاست‌گذاری‌های اشتباه و فروپاشی اعتماد عمومی خواهد شد. 

از دیدگاه او، ورود به این صنعتِ پرهزینه و پیچیده بدون ایجاد یک «نهاد ملی مقتدر و چندرشته‌ای» و ارتقای سواد هوش مصنوعی، مفاهیمی چون آزادی و حقیقت را دچار بحران کرده و ایران را به جای یک بازیگر، به مصرف‌کننده‌ای صرف و استثمارشده در ساختارهای پنهان الگوریتمی تبدیل می‌کند.