دستور سپاه و فرار از کاراکاس؛ تکلیف سرمایه‌گذاری ایران در ونزوئلا چه می‌شود؟

ایران وایر: پژمان تهوری

«قرارگاه خاتم‌الانبیا سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، مجری پروژه مترو در ونزوئلا، پایان همکاری خود را به طرف ونزوئلایی اعلام، پروژه را واگذار و از این کشور خارج شد.» این خبر را سرتیپ «عبدالرضا عابد»، فرمانده قرارگاه خاتم‌الانبیا اعلام کرده و گفته: «برای ساخت این پروژه توافق انجام شد اما با توجه به شرایط، پروژه را تحویل دادیم تا خودشان آن را ادامه دهند.» 

او اگرچه جزییات بیشتری از تغییر شرایط در این کشور ارایه نکرده ولی روشن است که حمله احتمالی آمریکا به ونزوئلا و تشدید همزمان فشارها علیه ونزوئلا و ایران، خروج ایران از یکی از مهم‌ترین کشورهای نفتی منطقه آمریکای لاتین را در برداشته است.

قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا بازوی بزرگ مهندسی و پیمان‌کاری سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران است، که در پروژه‌های فرامرزی خصوصا در کشورهای هم‌پیمان ایران همچون سوریه، یمن، عراق، ونزوئلا، بولیوی و … حضوری پررنگ دارد. 

اتحاد ایران و ونزوئلا که به نظر در حال ترک برداشتن است،‌ به گفته «نیکلاس مادورو»، رییس جمهور ونزوئلا در سال ۲۰۰۱ و توسط «هوگو چاوز» پایه‌گذاری شد. سطح این همکاری در سال ۲۰۲۳ به گفته «ابراهیم رئیسی»، رییس‌جمهور پیشین ایران،‌ به سالانه ۳میلیارد دلار رسید و قرار است طی تفاهم‌نامه امضا شده ۲۰ساله بین دو کشور، به سالانه ۲۰میلیارد دلار برسد. همکاری‌ای که فعلا با خروج سپاه از پروژه متروی کاراکاس، معلوم نیست چند روز، چند ماه و یا چند سال دیگر تداوم داشته باشد.
آیا سرمایه‌گذاری ایران در ونزوئلا محدود به پروژه مترو بوده است؟  
خیر! جایگاه ژئوپلیتیک ونزوئلا و هم‌سویی این کشور با بلوک شرق و اتخاذ سیاست ضد آمریکایی، سبب توسعه روابط ایران با این کشور شده و عملا این کشور را به هم‌پیمان ایران در منطقه آمریکای لاتین تبدیل کرده است. نفوذ ایران در این کشور محدود به فعالیت‌های اقتصادی قرارگاه خاتم‌الانبیا نیست بلکه ایران سرمایه‌گذاری گسترده‌ای در حوزه فرهنگ، آموزش و البته حوزه‌های نفت و گاز، زیرساخت، مترو، مخابرات و … کرده است. 

موسسه اتحاد علیه ایران هسته‌ای به رهبری «جب بوش»، فرماندار پیشین فلوریدا در گزارشی در خصوص فعالیت‌های ایران در ونزوئلا آورده: «ایران برای ترویج پیام ضدآمریکایی خود در ونزوئلا به شبکه‌ای از نهادهای آموزشی متکی است. برای نمونه، اندیشکده‌ای تازه‌تاسیس به نام «موسسه ساموئل رابینسون» (SRI) به‌طور منظم به انتشار تبلیغات طرفدار ایران می‌پردازد. این اندیشکده در اکتبر ۲۰۲۰ و با ارتباط مستقیم با حکومت ایران ایجاد شد. «محمدجواد ظریف»، وزیر امور خارجه وقت ایران، در نوامبر ۲۰۲۰ در کنفرانس افتتاحیه این نهاد شرکت کرد و سخنرانی‌ای درباره «تاکتیک‌های تروریستی آمریکا/غرب برای متوقف‌کردن حرکت تاریخ به سوی جهانی پسا‌غربی» ارایه داد. نهاد آموزشی اثرگذار دیگر در ونزوئلا «دانشگاه المصطفی» (AIU) است.» 

این گزارش العیسامی معاون سابق رییس‌جمهور ونزوئلا و وزیر نفت این کشور، را ارزشمندترین دارایی ایران در این کشور عنوان کرده و آورده العیسامی گذرنامه و مدارک هویتی ونزوئلایی در اختیار وابستگان حزب‌الله قرار داده است.

 در سال ۲۰۱۷، وزارت خزانه‌داری آمریکا العیسا‌می را به‌دلیل پول‌شویی و تسهیل تجارت مواد مخدر تحریم کرد و در سال ۲۰۱۹ نام او در فهرست افراد تحت تعقیب اداره مهاجرت و گمرک آمریکا قرار گرفت. با تعامل و فراهم‌کردن پوشش برای عوامل حزب‌الله، الزبیار و العیسا‌می به این گروه تروریستی امکان می‌دهند تا پول‌شویی، قاچاق مواد مخدر و فعالیت‌های تروریستیِ تهدید کننده منافع آمریکا را انجام دهد و از این طریق منافع ایران را پیش ببرند».

قرارگاه خاتم‌الانبیا طی دو دهه گذشته، در بسیاری از پروژه‌های این کشور مشارکت مستقیم داشته است. جزییات تمام پروژه‌های این قرارگاه در ونزوئلا موجود نیست، اما می‌دانیم این کشور در پروژه‌های متنوعی مشارکت مستقیم داشته است. در دولت «محمود احمدی‌نژاد»، (بین سال‌های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۴) خودرو، تراکتور و مسکن، سه حوزه‌ای بود که ایران در آن سرمایه‌گذاری کرد. اما رفته‌رفته حضور ایران در ونزوئلا، تنوع بیشتری پیدا کرد که به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
کشتی‌سازی/نفتکش 
شرکت «صنایع دریایی بوشهر (صدرا) SADRA» وابسته به قرارگاه خاتم الانبیا، که در ونزوئلا دفتر نمایندگی دارد، مجری ساخت و تحویل ۴ فروند کشتی/ نفتکش اقیانوس‌پیما ۱۱۳هزار تنی به ونزوئلاست. سردار عبدالرضا عابد، فرمانده قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا، روز  ۱۱مه ۲۰۲۵ در یک نشست خبری اعلام کرده ۲ فروند کشتی طبق قرارداد تحویل ونزوئلا شده و دو فروند کشتی دیگر در مرحله ساخت است. پیش‌تر در سال ۲۰۲۱، «سعید محمد»، رییس وقت قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا از ساخت و آزمایش دومین نفت‌کش سفارشی ونزوئلا خبر داده و گفته بود: «با کمک متخصصان ایرانی در شرکت صدرا توانستیم علی‌رغم همه تحریم‌ها، دومین نفت‌کش عظیم اقیانوس‌پیما را رونمایی و به آب‌اندازی کنیم.» گفته می‌شود قرارداد ساخت این نفتکش‌ها در سال ۲۰۰۷ امضاء و ساخت آن از سال ۲۰۱۲ آغاز شده است.

شرکت صدرا و شرکت زیرمجموعه آن یعنی Deep Offshore Technology PJS هر دو توسط وزارت خزانه‌داری آمریکا در لیست تحریم‌ها قرار گرفته‌اند.
صنایع پالایشگاهی/ تعمیرات و نصب تجهیزات
ارسال محموله‌های پتروشیمی ایران به ونزوئلا و حضور تکنسین‌های قرارگاه خاتم‌الانبیا در صنایع پالایشگاهی این کشور و توسعه تجارت نفت و گاز میان دو کشور در گزارش اتحاد علیه ایران هسته‌ای مورد توجه قرار گرفته است. در این گزارش آمده: «ایران در سال ۲۰۰۷ یک پروژه ۴ساله به ارزش ۷۰۰میلیون دلار برای ساخت یک مجتمع متانول در ونزوئلا با این کشور امضا کرد.» در سه دهه گذشته تجارت نفت و گاز میان دو کشور با وجود تحریم‌های آمریکا برقرار بوده و در بسیاری موارد این تجارت تهاتری بوده، یعنی ایران میعانات گازی و نفت سبک را در ازای دریافت طلا، انجام داده است. در گزارش اتحاد علیه ایران هسته‌ای آمده: «در سال ۲۰۲۰ یک توافق تهاتری "بنزین در برابر طلا" بین دو کشور امضا و نخستین محموله‌های بنزین ایران به ونزوئلا در مه ۲۰۲۰ آغاز شد و پنج نفتکش ایرانی حدود ۱.۵میلیون بشکه بنزین به ارزش ۴۵میلیون دلار تحویل دادند. اما بلومبرگ گزارش داده که ارزش کل طلای بارگیری شده در هواپیمای عازم ایران حدود ۵۰۰میلیون دلار بوده که معلوم نیست مابه‌تفاوت آن کجا هزینه شده است.» این گزارش می‌افزاید: « PDVSA و شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی ایران (NIORDC) در ماه مه۲۰۲۲ توافقی به ارزش ۱۱۷میلیون دلار برای تعمیر و راه‌اندازی دوباره پالایشگاه ال‌پالیتو امضا کردند؛ توافق برای بازسازی ال‌پالیتو موجب تسریع ورود تکنسین‌های ایرانی به ونزوئلا شد، امری که جایگزینی نیروهای فنی محلی و در پی آن بروز اعتراض‌ها را در پی داشت.»فرمانده قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیا: از پروژه ساخت مترو در ونزوئلا خارج شدیمپالایشگاه ایرانی در ونزوئلا
«جواد اوجی»، وزیر نفت ایران، در اواسط ماه اکتبر سال ۲۰۲۲ با صدور بیانیه‌ای از آغاز به کار نخستین پالایشگاه نفت در خارج از کشور که نفت خام ایران را فرآوری می‌کند، در ونزوئلا خبر داد. اوجی گفته بود ایران روزانه حدود ۱۰۰هزار بشکه نفت خام تولیدی میادین نفتی خود را در پالایشگاه ال‌پالیتو ونزوئلا فرآوری می‌کند.
مترو و زیرساخت شهری در کاراکاس
حضور قرارگاه خاتم،‌ در پروژه مترو کاراکاس، که اخیرا توسط فرمانده این قرارگاه اعلام و خبر ترک آن توسط سپاه منتشر شد، پیش‌تر در سال ۲۰۲۲ آغاز آن اعلام شده بود. «حسین هوش‌السادات»، فرمانده پیشین قرارگاه خاتم الانبیا، خبر ساخت متروی کاراکاس توسط تکنسین‌های این قرارگاه را اعلام کرده بود. 
کارخانه خودروسازی
ساخت کارخانه خودروسازی در ونزوئلا با هدف مونتاژ خودروهای ایرانی در دولت احمدی‌نژاد کلید خورد. «رامون بِلاسکِز»، وزیر حمل‌ونقل ونزوئلا در سال ۲۰۲۳ از برنامه‌ریزی‌ها برای راه‌اندازی مجدد کارخانه مونتاژ خودروهای ایرانی در این کشور خبر داد.

اظهارات مقام‌های سیاسی و اجرایی دو طرف نشان می‌دهد که از هایپر مارکت ایرانی، دانشگاه مصطفی و بیمارستان و خدمات درمانی،‌ تا پروژه‌های بزرگ نفت و گاز و کشتیرانی، ایران حضوری پررنگ در ونزوئلا دارد.  
آیا اطلاعاتی از میزان سرمایه‌گذاری ایران در ونزوئلا وجود دارد؟
نیکلاس مادورو، رییس‌جمهور ونزوئلا در سال ۲۰۰۱ در دیدار با ابراهیم رئیسی، از سرمایه‌گذاران ایرانی دعوت کرد سرمایه خود را به این کشور بیاورند و سرمایه‌گذاری‌های گذشته را موفقیت‌آمیز خواند. روشن نیست ایران پیش و پس از این دعوت چه میزان در این کشور سرمایه‌گذاری کرده، ولی رصد رسانه‌ها نشان می‌دهد، این سرمایه‌گذاری هم گسترده و هم توسط دو بخش دولتی و خصوصی صورت گرفته است.

«ایوان خیل»، وزیر امور خارجه ونزوئلا در آبان۱۴۰۳ با انتشار پیامی از طریق کانال رسمی تلگرام خود اعلام کرد ما در سال‌های اخیر به‌طور دقیق ۲۹۸ قرارداد امضا کرد‌ه‌ایم. که ۸۰ مورد آن در دو سال گذشته امضا شده است.

ایران غیر از سرمایه‌گذاری، وام هم به این کشور داده، که حداقل در یک مورد که رسانه‌ها به آن پرداخته شده، روشن است ایران در سال ۲۰۱۵ مبلغ ۵۰۰میلیون دلار به این کشور وام پرداخته است. «ونزوئلا آنالیزز»، در گزارشی نوشته: «بر اساس توافق‌ فی‌مابین، ایران یک وام ۵۰۰ میلیون دلاری در اختیار ونزوئلا قرار خواهد داد تا برای تامین مالی پروژه‌های مشترک و نیز تضمین دسترسی کاراکاس به کالاهای راهبردی‌ای که «برای مردم ونزوئلا ضروری» تشخیص داده شده‌اند—از جمله داروها و تجهیزات جراحی—به‌کار رود.»

ایران در سال ۲۰۱۰ بر سر تاسیس بانک مشترک با ونزوئلا به توافق رسید. مبلغ سرمایه اولیه ایران در این بانک اعلام نشده است. 

میرآبادی سرپرست مرکز تعاملات بین‌المللی علم و فناوری معاونت علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری نیز با بیان این‌که شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی در حوزه‌های ایستگاه‌های گاز، فناوری اطلاعات، تجهیزات مخابراتی و موضوعات مرتبط با تجهیزات حوزه سلامت و پزشکی در ونزوئلا سرمایه‌گذاری کرده‌اند، گفته: «چندین قرارداد به ارزش تقریبی ۹۰ میلیون دلار را تاکنون بین شرکت‌های دانش‌بنیان ایرانی و طرف ونزوئلایی به امضا رسانده‌ایم.»

احداث کارخانه تولید فیبر نوری به ارزش ۱۰ میلیون دلار یکی دیگر از پروژه‌های سرمایه‌گذاری شرکت‌های دانش‌بنیان ایران در ونزوئلاست که از سوی «ستار هاشمی» وزیر ارتباطات و فناوری ایران اعلام شده است.

ایران، پیش‌تر برای مشارکت بخش خصوصی در پروژه‌های سرمایه‌گذاری در ونزوئلا بودجه‌هایی تخصیص داده بود. «مهدی غضنفری»، رییس صندوق توسعه ملی در سال ۱۴۰۲ از ارایه تسهیلاتی به مبلغ ۷۰میلیون دلار به بخش خصوصی برای مشارکت در حوزه آمونیاک در کشور ونزوئلا خبر داده است.

اتحاد ایران و ونزوئلا به نظر در حال ترک برداشتن استتکلیف سرمایه ایران در صورت تغییر رژیم در ونزوئلا چه می‌شود؟
سقوط حکومت بشار اسد در سوریه با یک افشاگری مهم برای ایرانیان روبه‌رو بود. مردم ایران مطلع شدند که ایران حدود ۳۰میلیارد دلار از سوریه طلبکار است. بدون تردید سقوط احتمالی دولت نیکلاس مادورو و تغییر حکومت در ونزوئلا، عدد دقیق بدهی این کشور یا حجم سرمایه‌گذاری ایران در ونزوئلا را برملا خواهد ساخت.

 آن‌چه تا امروز در رسانه‌ها منتشر شده، ارزش «همکاری و پروژه‌های مشترک» دو کشور است نه الزاما «سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی» ثبت شده در این کشور، لذا رقم دقیق سرمایه‌گذاری و وام اعطایی ایران به این کشور یا به عبارتی طلب ایران از ونزوئلا، احتمالا پس از سقوط حکومت در کاراکاس مشخص خواهد شد. 

حال پرسش این است که تکلیف سرمایه ایران در این کشور پس از تغییر نظام ونزوئلا چه خواهد شد؟ آیا سپاه علاوه بر خروج از پروژه مترو، از سایر پروژه‌ها هم بیرون آمده و برای طلب ایران هم فکری کرده است؟

۲۲اسفند۱۴۰۲، خبرگزاری «رویترز» در گزارشی اعلام کرده بود که بررسی داده‌ها و اسناد حمل‌ونقل شرکت نفت دولتی ونزوئلا نشان می‌دهد که آن کشور در پرداخت‌ بدهی‌ها به ایران، که شامل صدها میلیون دلار مبادلات و قراردادهای نفتی می‌شود، عقب است.

در حقوق بین‌الملل، با تغییر حکومت، تعهدات بین‌المللی کشور از بین نمی‌رود، اما این مستلزم آن است که معاهدات و توافقنامه‌ها بین دو کشور، در چارچوب حقوقی و قانونی و شفاف وضع شده باشد. اما در مورد توافقات دو کشور ایران و ونزوئلا، به‌دلیل این‌که هر دو کشور ذیل تحریم‌ها و در پاره‌ای موارد دقیقا برای دور زدن تحریم‌ها با یکدیگر همکاری داشته‌اند، نگرانی‌ها نسبت به فرجام سرمایه‌گذاری ایران در این کشور، وجود دارد، چراکه احتمال این‌که قراردادها با فساد و نقض قوانین داخلی امضا شده باشد و یا قرارداد کشورهای تحت تحریم قابل‌اجرا نباشد، زیاد است.

حتی اگر قراردادهای فی‌مابین، به لحاظ حقوقی معتبر باشد،‌ تغییر رژیم در ونزوئلا به احتمال زیاد با «تغییر اولویت ژئوپلیتیک» همراه خواهد بود که نتیجه آن فاصله گرفتن از ایران خواهد بود. در این حالت، عدم اجرای توافقات و کوتاهی در بازپرداخت بدهی‌ها محتمل‌تر‌ است.