آیا اگر کوروش کبیر امروز زنده بود، رضا پهلوی را جانشین خود می‌دانست؟

«چرا رضا پهلوی جانشین کوروش کبیر نیست؟»

نوشته: پاتریک جی. کندی – اینترنشنال پالیسی دایجست

۱. میراث تاریخی ایران و تضاد با حکومت استبدادی
حافظه سیاسی ایران هرگز با مستبدان مهربان نبوده است. عمیق‌ترین دلبستگی‌های تاریخی این کشور نه برای کسانی که با ترس یا وراثت حکومت کردند، بلکه برای حاکمانی است که با خویشتن‌داری، حساسیت فرهنگی و تا حدی تخیل اخلاقی فرمان راندند. هیچ شخصیتی به اندازه کوروش دوم از سلسله هخامنشی، مظهر کامل این تبار نیست. 

کوروش بین سال‌های ۵۵۹ تا ۵۳۰ قبل از میلاد، صرفاً فاتحی نبود که قلمروها را با زور جمع‌آوری کند؛ او معمار یک ایده امپراتوری بود که ریشه در مدارا، کثرت‌گرایی و احترام به کرامت انسانی داشت. 

منشور کوروش، که اغلب به عنوان اولین منشور حقوق بشر جهان در نظر گرفته می‌شود، همچون یک ملامت تمدنی بر منطق سلطه و تسلط ایستاده است. این منشور از آزادی مذهبی، الغای بردگی اجباری و ارج نهادن به سنت‌های محلی به جای ریشه‌کن کردن آن‌ها سخن می‌گوید.

۲. نمادگرایی کوروش در ایران معاصر و مقاومت مردمی
این میراث، تنها به دوران باستان محدود نمی‌شود. این میراث در ایران مدرن، به شکلی بسیار ناراحت‌کننده، زنده است. 

هر ساله در ۲۹ اکتبر، هزاران ایرانی با سفر به پاسارگاد برای ادای احترام به آرامگاه کوروش، به طور خاموش جمهوری اسلامی را به چالش می‌کشند. این گردهمایی‌ها، صرفاً مراسمی نوستالژیک نیستند؛ آن‌ها به عنوان مناسک مدنی مخالفت عمل می‌کنند؛ تعهد عمومی به چشم‌اندازی از ایران که قبل از حکومت روحانیون وجود داشته و پس از آن نیز باقی خواهد ماند. رژیم به طور غریزی این تهدید را درک می‌کند. 

نیروهای امنیتی به طور روتین سایت را محاصره می‌کنند، جاده‌ها را می‌بندند و جمعیت را متفرق می‌سازند، زیرا بیم آن دارند که این یادآوری به شورش تبدیل شود. در جریان خیزش سراسری ۱۴۰۱، بار دیگر ندای گردهمایی‌های گسترده در پاسارگاد به گوش رسید که همراه با شعارهایی بود که آرمان باستانی آزادی کوروش را به خواسته‌های معاصر برای رهایی سیاسی پیوند می‌داد.

۳. تلاش رضا پهلوی برای انحصار نمادگرایی و تضاد تاریخی
این نمادگرایی است که رضا پهلوی، فرزند آخرین شاه ایران، تلاش کرده است تا آن را تصاحب کند. او در سالروز درگذشت کوروش، با انتشار پیامی در شبکه اجتماعی "ایکس" خود را به عنوان وارث مدرن میراث آن پادشاه باستانی معرفی کرد، گویی مشروعیت را می‌توان از طریق پیوند شاعرانه به ارث برد. 

او از پاسارگاد به عنوان "حرم ملی پادشاهی" یاد کرد و از نقش پدرش در بازسازی آرامگاه تمجید نمود، و این عمل را شاهدی بر تداوم سلسله‌ای دانست. او این روایت را در خارج از کشور، در مراسم‌های عمومی، از جمله مراسمی در تورنتو، تکرار کرد، جایی که کوروش را نه به عنوان تاریخ، بلکه به عنوان "برندسازی سیاسی" مورد استفاده قرار داد.

۴. تناقض میان کارنامه پهلوی و آرمان‌های کوروش کبیر
مشکل تنها در زیاده‌روی لفاظی نیست، بلکه یک تناقض تاریخی است. سلسله پهلوی هیچ شباهتی به جهان اخلاقی‌ای که کوروش نمایندگی می‌کرد، ندارد. در زمان محمدرضا پهلوی، ایران تا سال ۱۳۵۴ به یک دولت تک‌حزبی تبدیل شد و حزب رستاخیز تنها بیان سیاسی قانونی بود. 

سازمان اطلاعاتی ساواک با شکنجه، ناپدید شدن‌ها و ترور نهادینه‌شده مترادف گشت. رضا شاه، بنیان‌گذار سلسله و پدربزرگ پهلوی، در نهایت توسط نیروهای متفقین، تا حدی به دلیل تمایلش به آلمان نازی، مجبور به ترک قدرت شد. 

میراث این خانواده، حکومت روشنگرانه نیست، بلکه سرکوب، فساد و نابرابری شدید است؛ همان فشارهایی که در نهایت به وقوع انقلاب ۱۳۵۷ انجامید. پوشاندن آن کارنامه با زبان کوروش، ادای احترام نیست؛ بلکه یک تئاتر تاریخی است که برای مصلحت سیاسی صحنه‌آرایی شده است.

۵. غیبت از مقاومت واقعی و تکیه بر توهمات نخبه‌گرایانه
جالب‌تر از این، غیبت رضا پهلوی از واقعیت عینی مقاومت مدرن ایران است. او هیچ نقشی در اعتراضات ۹۶–۹۷ و نه در خیزش گسترده ۱۴۰۱، که در آن ایرانیان عادی با گلوله، زندان و اعدام مواجه شدند، نداشت. با این حال، او همچنان خود را به عنوان منجی مقدر معرفی می‌کند و از امنیت تبعید، نقش دولتمردی را ایفا می‌کند و دیده شدن را با رهبری اشتباه می‌گیرد. او هرگز صریحاً استبداد پدرش را رد نکرده است. 

او هرگز یک برنامه نهادی مشخص برای برچیدن حکومت دینی کنونی یا ساختن حکمرانی دموکراتیک ارائه نکرده است. در عوض، او آشکارا ادعا کرده که با چهره‌های ارشد درون سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در تماس است؛ همان نهادی که مخالفان را سرکوب کرده، معترضان را اعدام نموده و سیاست‌های وحشیانه رژیم را به اجرا گذاشته است. 

به نظر می‌رسد نظریه سیاسی او متکی بر جذب نخبگان جدا شده است، گویی معماران سرکوب را می‌توان فریب داد تا تبدیل به نگهبانان دموکراسی شوند. حتی آسیب‌زننده‌تر، حلقه‌ی مشاوران او بنا بر گزارش‌ها شامل افرادی است که هم به دستگاه روحانیت و هم به ساواک مرتبط بوده‌اند، و هرگونه وانمود به فاصله اخلاقی از بدنام‌ترین نهادهای ایران را از بین می‌برد.

۶. آینده ایران: اختراع مردمی به جای احیای سلطنتی
در حقیقت، هیچ بنیاد دموکراتیکی برای پروژه او وجود ندارد. آنچه او ارائه می‌دهد، حاکمیت مردمی نیست، بلکه احیای سلسله‌ای است؛ پادشاهی که در لفافه نجات مدرن بازبسته‌بندی شده، و احیاگری که در قالب زبان اصلاحات پوشانده شده است. با این حال، ایران این درس را به سختی آموخته است. 

یک استبداد، جایگزین استبداد دیگری شد، و در این فرایند، یک وضوح تلخ در آگاهی ملت حک شد: آزادی از عناوین موروثی رشد نمی‌کند، بلکه از مبارزه جمعی سرچشمه می‌گیرد. با این وجود، سیاست‌گذاران غربی همچنان به شکلی عجیب در برابر توهمات عاشقانه آسیب‌پذیرند؛ توهم یک "شاهزاده ایرانی" که سوار بر اسب سفید و با هدایت فضیلت باستانی برای نجات وطن خود باز می‌گردد. 

این تحلیل سیاسی نیست؛ نوستالژی شرق‌شناسانه است. تا زمانی که این توهم کنار گذاشته نشود، تعامل معنادار با نیروهای دموکراتیک واقعی ایران، توسط این اوهام پنهان خواهد ماند.

۷. سخن پایانی: آینده از آن مقاومت، نه وراثت
آینده‌ای که ایران به سمت آن کشیده می‌شود، هیچ شباهتی به تاج و تخت احیا شده ندارد. افق آن، نه در پشت، بلکه در پیش رو است؛ نه در بازسازی سلطنتی، بلکه در اختراع مردمی. تغییر، با فرمان نازل نمی‌شود، و نه با مشروعیت موروثی می‌رسد. بلکه از دل مقاومت ساخته خواهد شد: مقاومتی منضبط، سازمان‌یافته و ریشه‌دار در فداکاری. 

ایرانیان پیش از این بهای آن را با رودخانه‌های خون و اقیانوس‌های پایداری پرداخته‌اند و در برابر دو شکل از استبداد مقاومت کرده‌اند – یکی در لباس سلطنتی و شکوه نظامی، و دیگری در عبای روحانی و لفاظی‌های انقلابی. مسیر آزادی، یک خیابان سلطنتی با سنگ‌فرش طلا نیست، بلکه جاده‌ای ناهموار است که توسط کسانی تراشیده شده که مایلند در مخالفت با قدرت، همه چیز را به خطر بیندازند. 

اگر کوروش کبیر امروز زنده بود، تقریباً مطمئناً این تلاش برای وراثت را رد می‌کرد. او به احتمال زیاد در رضا پهلوی نه یک جانشین، بلکه یک فرصت‌طلب می‌دید؛ کسی که نور باستانی را برای پنهان کردن جاه‌طلبی مدرن قرض می‌گیرد. هیچ تاجی، هر قدر هم که صیقل داده شده باشد، نمی‌تواند با اقتدار سخت‌تری که از اراده جمعی متولد می‌شود، رقابت کند. 

آینده ایران متعلق به اشباح پادشاهی نیست، و نه به وارثان تبعیدی که نمادگرایی را معامله می‌کنند. این آینده متعلق به کسانی است که مانده‌اند – دختران و پسران ایران که بدون تاج و عنوان، در حال جعل یک سنت سیاسی هستند که نه به تبارها، بلکه به کرامت، شجاعت و وعده آرام و سرسخت طلوع پاسخ می‌دهد.