سفر آبان۱۳۵۶ شاه به آمریکا؛ آخرین مسافر رسمی تهران قبل از فاجعه

ایران وایر: فرامرز داور
 ۴۵۳ روز قبل از سقوط، محمدرضا شاه و شهبانو فرح به دعوت رسمی «جیمی کارتر» رییس‌جمهور ایالات متحده، یک سفر پرشکوه و تشریفاتی به واشنگتن دی‌سی کردند که کسی نمی دانست آخرین بار است؛ آخرین دیدار رسمی یک رهبر ایران از ایالات متحده تا امروز که تجربه‌ای غیرقابل تکرار با وجود جمهوری اسلامی است.

این سفر نقطه اوج روابط استراتژیک تهران و واشنگتن پیش از انقلاب بهمن۱۳۵۷ است، اما دیدار راحتی هم برای هیچ‌کدام از طرف‌ها نبود.

 از لحظه استقبال رسمی از شاه در کاخ سفید، که همراه با یک اتفاق نمادین اما کم و بیش تراژیک بود، تا نگرانی از نشانه‌های بی‌ثباتی ایران برای کارتر و شاه که بر سفر سایه انداخته بود و نهایتا موج ویرانگری که ۱۶ ماه بعد رسید و ایران را به سرعت از نقش مثبت جهانی حذف کرد و منجر به تلاطم بیشتر در خاورمیانه شد.

چند ماه پس از این سفر یعنی در دی۱۳۵۶، رییس جمهور آمریکا در اقدامی نادر در تاریخ این کشور، سال نو میلادی را در یک سفر رسمی خارجی شروع کرد. در کاخ نیاوران تهران همراه با خانواده سلطنتی ایران. به این ترتیب او هم آخرین سفر رسمی یک رییس جمهور ایالات متحده به ایران تا امروز را انجام داد که در پاسخ به سفر آبان۱۳۵۶ شاه بود. 
گاز اشک‌آور و دود در محوطه جنوبی کاخ سفید
شاه  چهل و هشت سال پیش در چنین روزهایی در آمریکا بود. در روز بیست و چهارم آبان/ ۱۵نوامبر ۱۹۷۷ وارد واشنگتن شد و در محوطه چمن جنوبی کاخ سفید با استقبال رسمی کارتر سفرش را آغاز کرد.

 مراسم شامل رژه نظامی، سلام رسمی و شلیک ۲۱ گلوله و حضور گسترده دیپلمات‌ها و مقام‌های رسمی آمریکا در استقبال از شاه و شهبانو بود.

مراسم رسمی ضیافت شام در کاخ سفید به افتخار شاه و همسرش، فرح پهلوی، برگزار شد. تصاویر این مراسم نشان می دهد که حتی کارتر با وجود سابقه‌ای که درباره ایران دارد، چه احترامی برای نماینده این کشور قائل بود.
مراسم شام رسمی به رییس جمهور آمریکا به افتخار سفر شاه ایران. شام آخر رهبران ایران و آمریکا در واشنگتن دی سیدر همان روزها و ساعت‌ها در واشنگتن، گروهی از مخالفان در مقابل کاخ سفید تظاهرات برگزار کردند و پلیس برای کنترل تظاهرات مجبور به دخالت شد.  در روز استقبال رسمی از شاه در محوطه سرباز کاخ سفید، جریان باد، گازهای اشک‌آوری که شلیک شده بود را به محوطه جنوبی، جایی که کارتر و شاه در مراسم رسمی شرکت داشتند، رساند و اشک هر دو را درآورد؛ صحنه‌ای که برای مخالفان آن‌ها، به‌ویژه معترضان به شاه، خوشایند بود.
جاری شدن اشک از چشم رهبران ایران و آمریکا پس از رسیدن گاز اشک آور به داخل محوطه کاخ سفید«جان قزوینیان» نویسنده کتاب «ایران و آمریکا، از ۱۷۲۰تا امروز» در این کتاب گفته «بسیاری از ایرانی‌ها که قادر نبودند درک کنند چگونه اجازه داده می‌شود تا چنین صحنه‌های آزار دهنده‌ای درست چند متر دورتر از کاخ سفید انتفاق بیفتند،  فکر می‌کردند که اینها نقشه کارتر است تا به شاه بفهماند که چندان هم به آمریکا خوش نیامده است.» اما واقعیت در آن مقطع چیز دیگری بود.
چشم های کارتر هم در مراسم استقبال از شاه و شهبانو دچار سوزش ناشی از گاز اشک‌آور شدمذاکرات شاه و کارتر درباره همکاری‌های اقتصادی، امنیتی و منطقه‌ای بود. در کنفرانس مطبوعاتی مشترک بر «دوستی پایدار میان ایران و ایالات متحده» تأکید کردند و در سخنان خود، همکاری استراتژیک و اهمیت ایران در منطقه خاورمیانه را برجسته نشان دادند، که در آن دوره واقعا هم همین بود.
شاه و شهبانو و جیمی کارتر و همسرش رزالین در مراسم رسمی کاخ سفیدروزنامه‌های ایران مانند اطلاعات و کیهان، سفر شاه را با لحنی کاملا رسمی و تشریفاتی پوشش دادند. تیترها شامل عباراتی مانند «شاهنشاه برای دیدار با رییس جمهور آمریکا عازم واشنگتن شدند» و «گفت‌وگوهای دوستانه شاه و کارتر درباره مسائل منطقه و روابط دو کشور».
روزنامه اطلاعات چاپ تهران یک روز پیش از ورود شاه و شهبانو به آمریکاروزنامه اطلاعات که نسخه‌ای از روز پیش از سفر شاه آن را می‌توانید اینجا ورق بزنید، گزارشی هم از تاریخ روابط نزدیک ایران و آمریکا منتشر کرده بود که شامل جزئیاتی از سفرهای رسمی پیشین شاه به آمریکا و دیدار روسای جمهوری آمریکا از تهران بود.

در صفحات دیگر، خبرهای پراکنده‌ای از اعتصابات و ناآرامی‌ها منتشر شد، اما با کمترین ارتباط با سفر شاه به آمریکا. همزمان روزنامه‌ها و نشریات آمریکایی تظاهرات مخالفان شاه را با آب و تاب فراوان پوشش می‌دادند.

 در شاه در این سفر در مصاحبه ای با یکی از تلویزیون های آمریکا درباره تظاهرات گفت اطمینان دارد که اگر اغلب این تظاهرکنندگان مارکسیست هرج و مرج طلب نباشند بسیاری از آنها هستند.»
فاصله کوتاه جشن سال نوی کارتر در تهران با یک بحران جهانی
اگرچه سفر شاه با تشریفات رسمی برگزار شد، اما اسناد داخلی آمریکا، از جمله یادداشت‌های «زبیگنیو برژینسکی» مشاور وقت امنیت ملی و «ویلیام سالیوان:» سفیر وقت آمریکا در تهران، نشان می‌دهد که وضعیت سیاسی داخلی ایران برای واشنگتن بسیار نگران‌کننده بوده است.

در این اسناد که امروزه در دسترس عمومی قرار دارد، گفته شده که شاه در گفت‌وگو با کارتر، به دنبال تضمین حمایت سیاسی و امنیتی آمریکا بود و تأکید می‌کرد که تنها پشتیبانی خارجی می‌تواند او را در برابر اعتراضات داخلی حفظ کند. کارتر با احتیاط پاسخ داد که «ایالات متحده از ثبات ایران حمایت می‌کند، اما آینده کشور باید بر پایه اصلاحات و رضایت مردم بنا شود.»

تحلیلگران سازمان اطلاعات مرکزی و دیپلمات‌های آمریکا در همان زمان بر این باور بودند که با وجود افزایش اعتراضات به شاه، ارتش هنوز به او وفادار است. «اردشیر زاهدی» سفیر وقت ایران در واشنگتن که حضوری پررنگ تر از یک سفیر در آخرین دیدار رسمی شاه از آمریکا داشت در خاطرات خود از نتایج اولیه این سفر به نیکی یاد کرده و گفته «کوشش من در دوران وزارت خارجه و چه هنگامی که برای بار دوم به سفارت ایران در واشنگتن منصوب شدم، در جهت تقویت و تحکیم و توسعه این مناسبات بود.»
اردشیر زاهدی (نفر اول از راست) سفیر ایران در آمریکااین سفر همزمان نشان‌دهنده تضاد میان ظاهر روابط دیپلماتیک و واقعیت سیاسی داخلی ایران بود که به سوی بی ثباتی می رفت اما علائم وخیم آن هنوز ظاهر نشده بود.

 سفر چند ماه بعد کارتر به ایران، که در فاصله پس از کریسمس تا سال نو میلادی انجام شد نشان‌دهنده هم نگرانی آمریکا از وضعیت ایران و هم نزدیکی دو کشور به یکدیگر بود. جمله معروف رییس جمهور آمریکا هم در در همین سفر گفته شد.
ضیافت شام در کاخ نیاوران تهران به مناسبت سفر رییس‌جمهور آمریکا و همسرش به ایران که شب سال نوی میلادی انجام شد. کارتر در این شب یک سخنرانی تاریخی داشت. سفر او به تهران چند هفته پس از آخرین سفر رسمی شاه به آمریکا انجام شداین جمله در سخنرانی کارتر در مراسم شام رسمی کاخ نیاوران خطاب به شاه بود: «ایران به سبب رهبری خردمندانه اعلیحضرت همایونی، به یکی از جزایر ثبات در یکی از پرآشوب‌ترین مناطق جهان تبدیل شده است. ملت شما به خاطر دید روشن، قدرت و دوراندیشی شاهنشاه در مسیر پیشرفت قرار گرفته است و ما از دوستی و همکاری با کشوری چنین با ثبات و نیرومند خرسندیم.» بعدها این جمله به عنوان نمادی از غافلگیری غرب نسبت به ناآرامی‌های ایران شد.

مدتی پس از بازگشت شاه از آمریکا، ناآرامی‌ها در ایران شدت گرفت. در طول ماه‌های بعد، اعتصابات در صنایع نفت و دانشگاه‌ها ادامه یافت، اعتراضات خیابانی گسترش یافت، حکومت نظامی اعلام شد و دولت‌ها قادر نبودند نظم پیشین را برقرار کنند.

پانزده ماه پس از سفر رسمی شاه به آمریکا، او ایران را در ۲۶ دی ۱۳۵۷ برای همیشه ترک کرد. خمینی پس از سیزده سال تبعید، در ۱۲ بهمن به ایران بازگشت و ده روز بعد در ۲۲ بهمن، توفان ویرانگر به اوج رسید و حکومت پهلوی سقوط کرد.

پیش از نوروز ۱۳۵۸، شماری از قدرتمندترین مقام‌های ایران در پشت بام مدرسه‌ای که خمینی در آن اقامت داشت، اعدام شده بودند. اردشیر زاهدی آخرین سفیر شاه در آمریکا سفارت را زیر فشار تحویل داد و هرگز به ایران بازنگشت. کارتر به دلیل عواقب یک حادثه فوق العاده خبرساز در تهران، انتخابات را به رقیب جمهوری اش باخت و از راهیابی دوباره به کاخ سفید بازماند. 
دومین سالگرد سفر شاه به واشنگتن و تراژدی تهران
در آبان ۱۳۵۸، در دومین سالگرد آخرین سفر یک رهبر ایران به آمریکا، سفارت ایالات متحده اشغال بود و کارکنان آن تا دی سال آینده با حمایت خمینی گروگان باقی ماندند. تا پیش از آزادی آنها از ۴۴۴ روز اسارت، ایالات متحده روابط خود با ایران را قطع کرد و طی این مدت، برای نخستین بار تحریم‌هایی علیه حکومت ایران که حالا نام رسمی آن جمهوری اسلامی بود، برقرار کرد.

سفر پرشکوه شاه در آبان ۱۳۵۶ آخرین نمایش قدرت و اهتزاز پرچم به زمین افتاده دوستی ایران و آمریکا بود که اینک به تاریخ دور و رازی می مانست که انگار هرگز وجود نداشته است؛ سفری که به رغم تشریفات فوق‌العاده، از قضا نقطه شروعی برای دوره‌ای بحرانی در ایران و خاورمیانه بود.

حدود پانزده ماه پس از این سفر، انقلاب بهمن ۱۳۵۷ رخ داد و حکومت پهلوی سقوط کرد. پیامدهای این تحولات، نه تنها در ایران بلکه در کل خاورمیانه، زنجیره‌ای از وقایع نامطلوب و بحران‌آفرین را ایجاد کرد که هنوز آثار آن در منطقه ادامه دارد.

 به تعبیر کتاب «اندرو اسکات کوپر» نویسنده آمریکایی، «بهشت سقوط کرده بوده» و «آنچه برای ایرانیان توطئه به‌نظر می‌رسید، نوعی عدم مسئولیت از سمت ایالات متحده در این سقوط بود.»