آیا پوتین ایران را فدای پیروزی در جنگ اوکراین خواهد کرد؟

قرار است به زودی ولادیمیر پوتین و دونالد ترامپ با هم دیدار کنندبی بی سی: کیوان حسینی
از زمانی که خبر مذاکرات آمریکا و روسیه درباره جنگ اوکراین منتشر شد، ایرانی‌ها خیلی سریع با این پرسش روبه‌رو شدند که آیا روابط نزدیک تهران و مسکو تحت تاثیر این مذاکرات قرار خواهد گرفت؟ در دوران تیرگی روابط روسیه با قدرت‌های غربی – از جمله آمریکا – مسکو و تهران به هم نزدیک‌تر شدند. حالا که روسیه و آمریکا در مسیر آشتی‌کنان و حتی بده بستان دیپلماتیک هستند، آیا مسکو، ایران را فدای دستیابی به امتیازهایی در اوکراین خواهد کرد؟ یا این‌که چه بسا تحت فشار آمریکا، از اتحاد استراتژیکش با تهران چشم خواهد پوشید؟

برای طرف آمریکایی، به هم زدن ائتلاف استراتژیک مسکو و تهران هدفی است که حتی برخی از مقام‌های این کشور از بیان علنی آن نیز ابایی ندارند. کیت کلاگ، نماینده ویژه آمریکا در امور اوکراین، در ابتدای هفته جاری در نشستی در کنفرانس امنیتی مونیخ گفت که چنین ائتلافی در دوران قبلی ریاست جمهوری ترامپ وجود نداشت و واشنگتن به دنبال این است که رفتار مسکو را در قبال ایران تغییر بدهد. او حتی گفت که آمریکا می‌تواند با وضع تحریم‌هایی، روسیه را تحت فشار قرار بدهد که در روابطش با ایران تجدید نظر کند.

طبیعتا چنین اظهارنظرهایی، خبری خوب برای مقام‌های ایرانی نیست. خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران (ایرنا)، روز سه‌شنبه (۳۰ بهمن) این موضوع را به شکل مستقیم با دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین مطرح کرد. پاسخ آقای پسکوف این بود که چنین اتفاقی رخ نخواهد داد. او گفت: «روند همکاری مسکو و تهران به مسیر روابط روسیه و آمریکا ارتباطی ندارد.»

او در عین حال اعتراف کرد که وقتی دونالد ترامپ و ولادیمیر پوتین روز چهارشنبه هفته گذشته (۲۴ بهمن ماه) با هم تلفنی صحبت کردند، «برنامه هسته‌ای ایران» از موضوعاتی بوده که در این مکالمه به بحث گذاشته شده است. هرچند آقای پسکوف افزود که مساله ایران، «از نکات اصلی» این مکالمه نبود، اما در ادامه گفت که کشورش آماده است تا به «حل مساله برنامه هسته‌ای ایران» کمک کند.

روز چهارشنبه (اول اسفند) نیز خبرگزاری ایرنا گزارش داد که میخائیل اولیانوف، نماینده روسیه در سازمان‌های بین‌المللی مستقر در وین (از جمله سازمان بین‌المللی انرژی اتمی) در شبکه‌های اجتماعی نوشته است: «برای من روشن است که روابط ما با ایران به روابط با آمریکا وابسته نخواهد بود.»

این اظهارات در واقع تلاش مسکو برای مقابله با این گمانه‌زنی است که روسیه در مذاکراتش با آمریکا، از کارت ایران برای به دست آوردن امتیازهای بیشتر در اوکراین بهره ببرد یا در برابر فشارهای واشنگتن از مواضعش در قبال ایران عقب‌نشینی کند. اگرچه مقام‌های روسیه اصرار دارند که از چنین بده بستانی خبری نخواهد بود، اما در عین حال هنوز دقیق روشن نیست که مذاکرات پایان جنگ اوکراین به چه سمتی خواهد رفت و دو طرف دقیقا چه توافق‌هایی خواهند کرد.
چرا چنین احتمالی مطرح شده است؟
بر اساس گفته‌های مقام‌های آمریکایی و روس، ارتباطاتی که در یک هفته اخیر در بین دو کشور شکل گرفته، بسیار فراتر از مساله اوکراین است. سخنگویان وزارت خارجه‌ هر دو کشور می‌گویند که آمریکا و روسیه تصمیم گرفته‌اند که به سردی روابط پایان دهند.

تنش میان مسکو و واشنگتن از زمان حمله روسیه به اوکراین اوج گرفت. آمریکا در این دوران در کنار قدرت‌های اروپایی روسیه را تحریم کرد. علاوه بر این، واشنگتن تلاش کرد تا با کمک‌های مالی و نظامی قابل توجه، جلوی پیروزی نظامی ارتش روسیه را در اوکراین بگیرد. این موضوع موجب شده بود تا سطح روابط دو کشور کاهش پیدا کند.

در همین دوران بود که عملا نزدیکی روسیه و ایران به شکلی قابل توجه بیشتر شد. در نهایت حدود یک ماه پیش، در جریان سفر مسعود پزشکیان به مسکو، روسای جمهوری دو کشور عهدنامه‌ای بی‌سابقه را امضا کردند؛ پیمانی همه‌جانبه که اگر مفاد آن اجرا شوند، دو کشور به شرکای استراتژیک یکدیگر در زمینه‌های اقتصادی، نظامی، اجتماعی و حتی فرهنگی تبدیل خواهند شد.

حالا پی تغییر سیاست خارجی ایالات متحده به رهبری دونالد ترامپ، روسیه و آمریکا در تلاشند تا اختلافات را کنار بگذارند. دفعه قبلی که روابط روسیه و آمریکا چنین ابعادی داشت، مسکو در حمایت از تلاش‌های واشنگتن برای محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران، در کنار آمریکا ایستاد. در آن دوران که باراک اوباما رئیس‌جمهور آمریکا بود، مسکو به تمامی قطعنامه‌های سخت‌گیرانه شورای امنیت برای تحریم ایران رای مثبت داد؛ قطعنامه‌هایی که تحریم‌هایی به مراتب سخت‌تر از «کمپین فشار حداکثری» دونالد ترامپ علیه ایران وضع کردند.

همچنین نمونه‌هایی مانند لغو قرارداد فروش سپر دفاع موشکی اس-۳۰۰ در سال ۲۰۱۰ یا تاخیر دنباله‌دار روسیه در اجرای تعهداتش برای ساخت نیروگاه هسته‌ای بوشهر، از جمله رخدادهایی بود که از نگاه مخالفان مسکو نشان می‌دادند، روسیه متحد قابل اعتمادی نیست.

البته ایران در این سال‌ها، تنها قربانی بدعهدی روسیه نبوده است. یکی از معروف‌ترین نمونه‌ها از این دست، عدم حمایت روسیه از ارمنستان در آخرین جنگ قره‌باغ بود. این اتفاق در حالی رخ داد که ارمنستان یکی از اعضای «سازمان پیمان امنیت جمعی» (CSTO) است که ائتلافی نظامی به رهبری روسیه است. شبیه به پیمان ناتو در این پیمان نیز تاکید شده که حمله به یکی از اعضا، حمله به همه اعضاست. اما وقتی جمهوری آذربایجان نه فقط به منطقه «ناگورنو قره‌باغ» بلکه به خاک ارمنستان نیز حمله کرد، روسیه حاضر نشد از ایروان به شکل نظامی حمایت کند.
روسیه حتی در دورانی که ظاهرا با ایران روابط دوستانه‌ای داشت، از تحریم‌ بین‌المللی و فراگیر ایران در شورای امنیت سازمان ملل حمایت کردعلاوه بر این سابقه تاریخی که به بدبینی در ارتباط با وفاداری روس‌ها به دوستانشان در تهران دامن می‌زند، مساله جنگ اوکراین نیز هنوز با پرسش‌هایی بزرگ روبه‌روست که حل و فصل آن‌ها آسان نیست. اگر روسیه موفق شود سرزمین‌هایی را که در اوکراین اشغال کرده در کنترل خود نگاه دارد، به امتیازی قابل توجه دست پیدا خواهد کرد و عملا پیروز بزرگ این جنگ خواهد بود.

این کشور برای پایان دادن به این جنگ نیز انگیزه‌ای جدی دارد. بر اساس تحقیقات بی‌بی‌سی، اسامی حدود ۹۰ هزار تن از سربازان ارتش روسیه که در اوکراین کشته شده‌اند، جمع‌آوری شده است. بی‌بی‌سی همچنین تخمین زده که آمار دقیق تلفات انسانی ارتش روسیه بین ۱۳۵ هزار تا ۲۰۰ هزار نفر است که رقمی بسیار بالا برای این جنگ محسوب می‌شود. موسسه بین‌المللی مطالعات استراتژیک (IISS) می‌گوید که روسیه تنها در یک سال گذشته، هزار و ۴۰۰ تانک در اوکراین از دست داده است. ناتو می‌گوید که از ابتدای جنگ تاکنون روسیه بیش از ۱۰۰ هزار خودروی نظامی را از دست داده‌ است.

ضمن این‌که از آغاز جنگ، روسیه با تحریم‌های بسیاری نیز روبه رو شده است. بر اساس آمارهای بانک جهانی، اقتصاد روسیه در سال ۲۰۲۲، به میزان دو و یک دهم درصد کوچکتر شد و به رغم احیای اقتصاد در یک سال بعد، رشد اقتصادی این کشور هنوز به سطح پیش از جنگ بازنگشسته است. در این مدت ارزش روبل، ۴۰ درصد کاهش یافته و همزمان، دولت روسیه مجبور شده که در سال ۲۰۲۴ بیش از ۴۰ درصد بودجه‌ خود را به امور نظامی اختصاص بدهد.

و حالا به رغم این هزینه سرسام آور، روسیه خود را در آستانه پایان دادن به جنگ در شرایطی ایده‌آل می‌بیند. از جمله مثلا دونالد ترامپ به صراحت گفته که چشم‌‌اندازی برای بازگشت به مرزهای اوکراین پیش از سال ۲۰۱۴ وجود ندارد. در حال حاضر حدود ۲۰ درصد از خاک اوکراین در اشغال روسیه است و اگر این کشور بتواند بخش قابل توجهی از این سرزمین‌ها را در جریان یک توافق صلح حفظ کند، به دستاوردی خواهد رسید که تا همین اواخر در نگاه بسیاری از ناظران، غیرممکن به نظر می‌رسید.

ضمن این‌که بخت پیوستن اوکراین به ناتو نیز از هر زمان دیگری ضعیف‌تر شده؛ مساله‌ای که اگر به شکلی در توافق صلح نیز گنجانده شود، عملا روسیه را به یکی از مهم‌ترین اهدافش برای آغاز جنگ خواهد رساند.

پرسش مهم این است: روسیه در برابر به دست آوردن این امتیازات مهم، از چه امتیازهایی چشم‌پوشی خواهد کرد؟ و همین پرسش است که موجب شده تا گمانه‌زنی درباره یک معامله بزرگ شکل بگیرد. در این معامله بزرگ، ایران می‌تواند یکی از بازندگان باشد.

در حال حاضر ایالات متحده به سیاست مقابله‌جویی با جمهوری اسلامی ایران روی آورده و در تلاش است تا با تحریم‌های یک جانبه، ایران را مجبور کند که در برخی سیاست‌هایش تجدیدنظر کند. در راس این سیاست‌ها، پیگیری برنامه هسته‌ای است، اما خواسته‌های واشنگتن به این مساله محدود نیست. آمریکا می‌خواهد که ایران از کمک به شبه‌نظامیان وابسته‌اش در منطقه دست بکشد و حتی به شکلی، توسعه برنامه موشکی‌اش را محدود کند.

در حال حاضر، موضع جمهوری اسلامی ایران این است که به این فشارها تن نخواهد داد. و البته برای مقاومت در برابر تحریم‌های یک جانبه آمریکا، چشم تهران به حمایت قدرت‌هایی مانند روسیه و چین خواهد بود. امضای عهدنامه همه جانبه اتحاد استراتژیک بین تهران و مسکو یا همکاری اقتصادی ۲۵ ساله با چین، از جمله نمودهای علنی تلاش‌های دیپلماتیک ایران است که می‌توانند در کاهش هزینه‌های تحریم‌های سخت‌گیرانه واشنگتن موثر باشند.

اما وقتی در کرملین، صحبت از چشم‌انداز پیروزی در جنگ سرنوشت‌ساز و کلیدی اوکراین مطرح باشد، روسیه حاضر است حتی به قیمت ناراضی‌کردن دونالد ترامپ، پشت ایران بایستد؟ در چند ماه اخیر دستکم تحولات سوریه و سرنوشت بشار اسد نشان داد که اگر بین تهران و مسکو تضاد منافعی شکل بگیرد، روسیه از زیر پا گذاشتن منافع ایران ابایی ندارد.

در سوریه، حملات بی‌امان اسرائیل به فرماندهان و نظامیان نیروی قدس سپاه پاسداران، ضرباتی سنگین به ایران زد. اما روسیه نه تنها هرگز در برابر این حملات از ایران دفاع نکرد، بلکه در نهایت در زمانی که سقوط اسد ضربه‌ای مهلک به دکترین دفاعی جمهوری اسلامی ایران محسوب می‌شد، بی توجه به منافع ایران از حمایت نظامی همه جانبه از اسد دست کشید و حتی چنان‌که نزدیکان اسد می‌گویند، با خارج کردن او از کشور، در سقوطش نقش مستقیم ایفا کرد.

در حال حاضر هیچ نشانه‌ای دیده نمی‌شود که روسیه، در ازای تضمین پیروزی‌اش در اوکراین، از ایران چشم بپوشد یا حتی در مسیر مورد علاقه واشنگتن حرکت کند (مثلا مسکو به ایران فشار بیاورد که از برنامه موشکی‌اش دست بکشد). ایران در جریان جنگ اوکراین به روسیه کمک نظامی کرده و اصولا پیشرفت تسلیحاتی ایران به نفع روسیه بوده است.

اما آن‌چه روشن است، این است که این ائتلاف استراتژیک به ضرر منافع آمریکاست و طبیعتا این کشور تلاش خواهد کرد تا آن را تضعیف کند. این‌که آیا آمریکا موفق خواهد شد به این هدف دست یابد یا نه، به جزییات مذاکرات اوکراین و روند عادی‌سازی روابط واشنگتن و مسکو مرتبط است؛ مذاکراتی از عواملی چندلایه اثر می‌گیرند و هنوز نتیجه نهایی‌اش روشن نیست.