انتقاد از مجموعه تلویزیونی لاکربی؛ «فرد محکوم را بی‌گناهی نشان داده است که باید با او همدردی کنیم»

کالین فرث در مجموعه تلویزیونی جدید در مورد بمب‌گذاری لاکربیبی بی سی: سریال تلویزیونی جدیدی که درباره فاجعه لاکربی ساخته شده، برای بسیاری اولین برخورد با هزار‌توی پیچیده این پرونده خواهد بود.

سریال لاکربی: جستجو برای حقیقت بر اساس کتابی به همین نام، نوشته پدر یکی از قربانیان این فاجعه تهیه شده است و بر ادعاهای چندین و چند ساله تمرکز دارد که تنها کسی که در بمب‌گذاری پرواز ۱۰۳ هواپیمایی پان‌امریکن مجرم شناخته شد، بی‌گناه بوده است.

این مجموعه که انتقاد‌های شدید بستگان قربانیان آمریکایی این بمب‌گذاری را برانگیخت اشاره نمی‌کند که محکومیت عبدالباسط المقراحی به جرم قتل ۲۷۰ نفر دو بار در دادگاه تجدید‌نظر تایید شده است.

هر قسمت از این سریال با این توضیح شروع می‌شود که «با الهام از تلاش و پژوهش» دکتر جیم سوایر ساخته شده است. دختر او فلورا مسافر پرواز ۱۰۳ هواپیمای پان‌امریکن بود که در دسامبر ۱۹۸۸ بر فراز لاکربی در اسکاتلند منفجر شد. ‌

فلورا سوایر یکی از ۲۵۹ مسافر و خدمه پروازی بود که همراه با ۱۱ نفر از اهالی لاکربی که بقایای هواپیما روی خانه‌های آنها افتاد در این حادثه جان باختند.

در سال ۲۰۰۱، پس از هشت ماه محاکمه، قضات اسکاتلندی عبدالباسط المقراحی را به اتهام بمب گذاری در هواپیما با همدستی اعضای سازمان امنیت لیبی، محکوم کردند.

به مدت ۲۰ سال جیم سوایر و حامیانش اصرار داشتند که به خاطر مصلحت‌های سیاسی برای مقراحی و لیبی پاپوش دوخته شده است.

آنها معتقدند که مقصران واقعی، ایران و گروه «جبهه خلق برای آزادی فلسطین – فرماندهی کل» بودند.

بستگان سایر قربانیان آن را به عنوان یک نظریه توطئه بی‌اساس رد می‌کنند.

امسال قرار است با محاکمه یک مظنون لیبیایی دیگر در واشنگتن به جرم ساختن بمب لاکربی این پرونده دوباره به صورت کامل بررسی شود.
هشدار‌های پیش از بمب‌گذاری
بحث و جدل در مورد ماجرای لاکربی چند روز پس از فاجعه ۲۱ دسامبر ۱۹۸۸ شروع شد.

همان طور که در این سریال تلویزیونی نشان داده می‌شود، در آن زمان هشدار‌هایی مبنی بر احتمال بمب‌گذاری در یک هواپیمای پان‌امریکن وجود داشت.

این هشدار‌ها اعلام عمومی نشد. مسافران از جمله یک مامور سازمان سیا بدون هیچ اطلاعی از هشدار‌ها سوار پرواز ۱۰۳ هواپیمایی پان‌امریکن شدند.

رونالد ریگان، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، پس از این فاجعه گفت «هشدار عمومی فقط بر مبنای یک تماس تلفنی ناشناس به معنای تعطیل شدن کل ترافیک هوایی جهان بود».

در مستند بی‌بی‌سی در سال ۲۰۰۸ مقام رسمی دولتی که این تماس را در سفارت آمریکا در هلسینکی دریافت کرد آن را «خبررسانی جعلی» و «تقارنی هولناک» توصیف کرد.

اما به مدت ۳۶ سال دکتر سوایر و بستگان قربانیان انگلیسی دیگر خواستار تحقیق عمومی و مفصل برای بررسی هشدار‌ها و کارشکنی‌ها و اشتباهات خط هوایی و ماموران حفاظتی فرودگاه شدند که اجازه دادند بمب جاسازی شود. همان طور که در فیلم نشان داده می‌شود این تحقیق هرگز انجام نشد.

اخیرا جان سوینی، وزیر اول اسکاتلند، گفت نمی‌تواند درخواست برای تحقیقات را عملی کند چون هنوز پرونده قضایی در آمریکا در حال پیگیری است.
اسامی قربانیان بر یک لوحه بزرگ که پای آن گل گذاشته‌اند
بمب‌گذاری لاکربی جان ۲۷۰ نفر را گرفتانهدام هواپیمای ۱۰۳ پان‌امریکن حمله‌ای علیه آمریکا بود. از ۲۷۰ قربانی این فاجعه ۱۹۰ نفر آمریکایی بودند. بقیه از ۲۰ کشور دیگر از جمله ۴۳ نفر از بریتانیا بودند.

سوءظن ابتدا متوجه ایران بود.

پنج ماه پیش از فاجعه لاکربی، ناو جنگی آمریکایی یک هواپیمایی خطوط هوایی ایران را بر فراز خلیج فارس به دلیل آنچه اشتباه گرفتن آن با جت جنگی عنوان شد، هدف قرار داد. ۲۹۰ زن و مرد و کودک مسافر هواپیما کشته شدند. ایران وعده داد انتقام خواهد گرفت.

اکتبر همان سال، پلیس آلمان غربی به آپارتمان‌هایی در فرانکفورت حمله کرد که اعضای «جبهه خلق برای آزادی فلسطین فرماندهی کل» در آنجا بمب‌هایی را در نوار‌های کاست جاسازی می‌کردند. آنها برنامه پرواز هواپیما‌ها از جمله هواپیما‌های پان‌امریکن را در اختیار داشتند.

کمتر از دو ماه پس از آن، هواپیمای شماره ۱۰۳ پان‌امریکن در آسمان منفجر شد.

تحقیقات مشترک اسکاتلند و آمریکا نشان داد که بمب در مدل دیگری از دستگاه پخش در یک چمدان پنهان شده بود.

دخالت جبهه خلق برای آزادی فلسطین و ایران بدیهی به نظر می‌رسید اما پلیس اسکاتلند و اف‌بی‌آی گفتند که هیچ شواهدی برای اعلام جرم علیه این گروه یا مقام‌های ایرانی در دست ندارند.

وکلای مدافع در محاکمه لاکربی فلسطینی‌ها را عامل بمب‌گذاری دانستند اما قضات دادگاه گفتند هیچ مدرکی برای اثبات دخالت آنها یا تغییر باورشان مبنی بر دخالت لیبی در این ماجرا ارائه نشده است.
هواپیمای پان‌امریکن ۱۰۳ در ۲۱ دسامبر ۱۹۸۸ بر فراز لاکربی منفجر شدپیگیری‌های قانونی نشان می‌داد که لیبیایی‌ها چمدان بدون صاحبی را با پرواز ایر مالتا به فرانکفورت قاچاق کردند و این چمدان در نهایت به پرواز پان‌امریکن ۱۰۳ منتقل شد. این پیگیری با بررسی سوابق چمدان تایید شد.

چمدان در فرودگاه هیترو به پرواز ۱۰۳ پان‌امریکن منتقل شد.

رد لباس‌های موجود در چمدان به فروشگاهی در مالت رسید. صاحب آن به دادگاه گفت مردی اهل لیبی که شبیه مقراحی بود آنها را از او خریده است؛ مدرک مهمی در این پرونده که از آن زمان تا به حال به شدت مورد مناقشه بوده است.

روز پیش از بمب‌گذاری مقراحی با گذرنامه جعلی که سازمان امنیت لیبی برای او تهیه کرده بود به مالت سفر کرد.

مقراحی در فرودگاه مالت بود که چمدان به پرواز فرانکفورت منتقل شد و کمی بعد از آن او دوباره به لیبی پرواز کرد. او هرگز دیگر از آن گذرنامه استفاده نکرد و پس از آن هم حضور خود در مالت را انکار کرد.

دکتر سوایر و طرفدارانش بر این باور بودند که آمریکا مجبور بود تقصیر را متوجه ایران نکند چون این کشور حامی گروهی بود که گروگان‌های آمریکایی را در اختیار داشت.
عبدالباسط مقراحی پس از محاکمه سال ۲۰۰۱ برای بمب‌گذاری در هواپیما مجرم شناخته شددادستانی نیازی به اثبات انگیزه در محاکمه لاکربی نداشت، اما میان ایالات متحده و لیبی تاریخچه طولانی از خصومت وجود داشت. این دشمنی‌ها در سال ۱۹۸۶ با بمب‌گذاری در کلوپ شبانه در برلین که منجر به کشته شدن دو مامور آمریکایی شد و حملات تلافی‌جویانه نیرو‌های نظامی آمریکا به طرابلس و بنغازی به اوج خود رسید.

در این حمله ده‌ها نفر کشته شدند از جمله ادعا شد که دخترخوانده معمر قذافی، رهبر لیبی هم جزو کشته‌شدگان بود.

مقراحی در اولین درخواست تجدید نظر در مورد حکم خود در سال ۲۰۰۲ شکست خورد اما پس از چهار سال، با دومین درخواست تجدید نظر او بعد از بررسی‌های مستقل کمیسیون بررسی پرونده‌‌های مجرمانه اسکاتلند موافقت شد.

کمیسیون بررسی پرونده‌‌های مجرمانه اسکاتلند دریافت که هیچ مبنای درستی در ادعاهای دستکاری، تغییر یا جعل شواهد توسط بازرسان برای تشکیل پرونده علیه مقراحی وجود ندارد.

همچنین این کمیسیون نتیجه گرفت که دادگاه هیچ مبنای منطقی برای اینکه مقراحی لباس‌ها را در مالت خریداری کرده، ندارد که این امر بنیان پرونده قضایی را سست می‌کرد.

کمیسیون اعلام کرد حکم «غیر‌ قابل قبول» است و این امکان را مطرح کرد که مقراحی با حکمی ناعادلانه رو‌به‌رو شده است.

پرونده دوباره به دادگاه‌‌های دیگر فرستاده شد اما مقراحی پس از ابتلا به سرطان پروستات از تجدید‌نظر‌خواهی صرف‌نظر کرد.
مقراحی در سال ۲۰۰۹ به دلایل انسان‌دوستانه از زندان اسکاتلند آزاد شددولت اسکاتلند در سال ۲۰۰۹ او را که مبتلا به سرطان پیشرفته شده بود به دلایل انسان‌دوستانه آزاد کرد و سه سال بعد مقراحی در طرابلس درگذشت.

در سال ۲۰۲۰ پس از درخواست خانواده او کمیسیون بررسی پرونده‌‌های مجرمانه اسکاتلند پرونده را برای بار دوم به دادگاه تجدید‌ نظر فرستاد.

یک بار دیگر کمیسیون اعلام کرد که دادگاه نباید می‌پذیرفت که مقراحی لباس‌هایی را که در چمدان و کنار بمب قرار داشت خریده است.

کمیسیون اعلام کرد به دلیل محرمانه بودن اطلاعات، مقراحی از محاکمه عادلانه محروم شده و دادستانی اطلاعاتی را که می‌توانست به دفاع از او کمک کند در اختیار وکیل نگذاشته است.

پنج نفر از قضات ارشد اسکاتلند محکومیت را تایید کردند و گفتند که شناسایی و تعیین هویت مقراحی فقط بخشی از ماجرا است و اطلاعات محرمانه که در اختیار وکیل مدافع قرار نگرفته تغییری در حکم ایجاد نمی‌کرده است.
قطعه زمان‌سنج بمب
یکی از مهم‌ترین شواهد این پرونده قطعه کوچک و ریزی از تخته مدار بود که در یقه یکی از لباس‌های موجود در چمدان بمب پیدا شد.

قضات دادگاه شواهد ارائه‌شده از سوی متخصصان را پذیرفتند که می‌گفتند آنچه پیدا شده، بخشی از زمان‌سنج بمب ام‌اس‌تی ۱۳ است که شرکت سوئیسی مبو که با مقراحی ارتباط داشته، به لیبی فروخته شده است.

در اواخر سریال تلویزیونی لاکربی، پس از آنکه آزمایش‌ها روی این قطعه نشان می‌دهد که پوشش آن با تایمر‌های ام‌اس‌تی ۱۳ به دست آمده در لیبی تفاوت دارد، دکتر سوایر بیش از پیش نسبت به بی‌گناهی مقراحی متقاعد می‌شود.

این مدرک را هم کمیسیون بررسی پرونده‌های جنایی اسکاتلند، پیش از ارسال درخواست مقراحی به دادگاه تجدید‌ نظر در سال ۲۰۲۰ بررسی کرد.

این کمیسیون اعلام کرد که «متقاعد نشده است» که این مدرک نتیجه‌گیری قضات را که این قطعه متعلق به زمان‌سنج ام‌اس‌تی ۱۳ بوده و بمب را فعال کرده است، زیر سوال می‌برد.

این سریال به مخاطبان می‌گوید که دولت بریتانیا برای جلوگیری از افشای «اسناد اطلاعاتی محرمانه‌ای که ادعا می‌کنند ایران و جبهه خلق برای آزادی فلسطین - فرماندهی کل در این ماجرا دست داشتند»، از قوانین مصونیت مبتنی بر منافع عمومی استفاده کرده و این اسناد « تا امروز هم محرمانه و طبقه‌بندی‌شده باقی مانده‌اند.»

جلوگیری از انتشار اطلاعات یک بار در سال ۲۰۰۸ و بار دیگر در سال ۲۰۲۰ روی داد. در مورد دوم وزارت خارجه بریتانیا اعلام کرد که افشای این اطلاعات به روابط بین‌المللی بریتانیا آسیب می‌زند و باعث تضعیف مبارزه با تروریسم و گرد‌آوری اطلاعات در این زمینه می‌شود.

یکی از بازرسان مستقل از کمیسیون بررسی پرونده‌های مجرمانه اسکاتلند اجازه پیدا کرد که در سال ۲۰۰۶ دو مدرک را مشاهده کند و نتیجه گرفت عدم ارائه یکی از آنها به وکلای مقراحی از سوی دادستان، ممکن است منجر به اشتباه قضایی شده باشد.

این موضوع به دادگاه نرسید چون مقراحی از درخواست تجدید‌نظر دوم خود منصرف شد.

در سال ۲۰۱۹ کمیسیون بررسی پرونده‌های مجرمانه اسکاتلند این مدارک را دوباره بررسی کرد. این بار نتیجه گرفت که یکی از مدارک شامل ادعاهای غیر‌قابل‌ قبول است و آگاهی از دومی هیچ تاثیری در چگونگی دفاع از متهم ایجاد نمی‌کرد.

دادگاه تجدید‌ نظر دیدگاه‌های کمیسیون بررسی اسکاتلند و همچنین استدلال دولت را مبنی بر اینکه افشای آنها مخل مبانی امنیت ملی کشور است،‌ پذیرفت.
صحنه دادگاه در هلند در سریال «لاکربی: در جستجوی حقیقت»مجموعه تلویزیونی لاکربی به مخاطبان خود می‌گوید «برخی نام‌ها و صحنه‌ها و شخصیت‌ها به دلیل اهداف نمایشی ممکن است تغییر داده شده یا تخیلی باشند».

نمونه‌های چنین مواردی در سراسر مجموعه تلویزیون، از جمله در تصاویر مربوط به روز اعلام حکم در دادگاه لاکربی مشهود است.

مقراحی همراه با یک لیبیایی دیگر به نام امین خلیفه فحیمه در کمپ زایست، یک دادگاه ویژه اسکاتلندی که در هلند تشکیل شده بود، محاکمه شد.

در جایی از فیلم که قضات اعلام می‌کنند امین خلیفه بی‌گناه و مقراحی گناهکار است، فیلم به اوج تنش موجود در ماجرا می‌رسد. این حکم باعث خوشحالی بستگان قربانیان که در بخش عمومی دادگاه حضور دارند می‌شود و افرادی را می‌بینیم که بالا و پایین می‌پرند و همدیگر را در آغوش می‌کشند.

و هم‌زمان دختر جوان آشفته‌‌ و مضطربی بر حفاظ شیشه‌ای بخش مجرمان دادگاه ضربه می‌زند و فریاد می‌کشد: «این پدر من است!» و مقراحی گیج و متحیر محکوم به حبس ابد در زندان اسکاتلند می‌شود.

دکتر سوایر هم که نقش او را کالین فرث بازی می‌کند، از حال می‌رود و نقش زمین می‌شود.

در واقعیت قضات حکم را کاملا به صورت دیگری اعلام کردند. اشک و آه فراوانی بود اما هیچ نشانی از هیجان‌های شدید نبود، فضای دادگاه همچنان ساکت و سرد بود و مقراحی هم خونسرد و خوددار بود. هیچ‌کس هم با گریه و اضطراب به شیشه اتاقک نگهداری مجرمان در دادگاه ضربه نزد.

در یک لحظه ناگهانی و فراموش‌نشدنی دکتر سوایر از حال می‌رود و ناچار او را از دادگاه بیرون می‌برند. مجازات مجرم همان روز اعلام شد.
در مجموعه تلویزیونی لحظه‌ای که دکتر جیم سوایر پس از اعلام حکم دادگاه از حال می‌رود به تصویر کشیده شده استگروهی از بستگان قربانیان آمریکایی این فاجعه از مجموعه تلویزیونی ساخت اسکای انتقاد کرده‌اند.

قربانیان پرواز ۱۰۳ پان‌آمریکن می‌گویند «این فیلم نظریه‌ها و باور‌های بی‌پایه و اساس را تقویت می‌کند، تلاش صد‌ها نفر از اعضای خانواده‌های قربانیان را با تمرکز فقط بر یکی از آنها نادیده می‌گیرد، برای کار بازرسان و دادستان‌های پرونده اهمیتی قائل نمی‌شود و رویداد‌‌های ۲۱ دسامبر ۱۹۸۸ را با جزئیات بی‌تناسب و غریب زنده می‌کند و به تصویر می‌کشد».

این افراد می‌گویند: «بدتر از همه این که این مجموعه تلویزیونی، فرد محکوم این ماجرا را بی‌گناهی نشان داده است که باید با او همدردی کنیم.»

شبکه اسکای می‌گوید «تفاوت نظرات و عقاید» قابل درک است و این مجموعه تلویزیونی نمی‌خواهد روایت قطعی و نهایی از فاجعه لاکربی ارائه دهد یا در مورد آن نتیجه‌گیری کند.

همچنین اضافه می‌کند: «ما مسئولیت روایت و بازنمایی این فاجعه و حساسیت‌های مربوط به آن را دست‌کم نمی‌گیریم. ما در طول تولید فیلم و پیش از شروع تهیه آن با خانواده‌های بازماندگان و گروه‌های حمایتی در ارتباط بودیم.»

دکتر سوایر می‌گوید که امیدوار است این مجموعه تلویزیونی باعث شود پس از لاکربی مردم دید دیگری به تحقیقات جنایی پیدا کنند.

«من دلم می‌خواهد تمام جزئیات را درباره مرگ بی‌رحمانه دخترم و همه آن ۲۶۹ نفر دیگر بدانم.»
دادگاه دوم لاکربی
دفتر دادستانی کل و خدمات دادستانی اسکاتلند می‌گوید دادگاه به این نتیجه رسیده بود که این بمب‌گذاری را دولت لیبی طراحی کرده و چندین نفر در اجرای آن نقش داشته‌اند.

سخنگوی دادگستری می‌گوید: «مقراحی مجرم شناخته شد و دو دادگاه تجدید‌ نظر هم آن را تایید کردند.»

«دادستان‌های اسکاتلندی همراه با همتایان آمریکایی خود پیگیر دادرسی و پیگرد قانونی فعلی هستند. دادگاه واشنگتن دوباره حقایقی را در چشم عموم مردم آشکار خواهد کرد و شرایط و چگونگی این اتفاق کاملا روشن خواهد شد.»

در ماه مه، یک مرد لیبیایی حدود ۷۰ ساله به اتهام نابودی منجر به مرگ یک هواپیمای غیرنظامی در واشنگتن محاکمه خواهد شد.

ابو‌عقیله مسعود ساخت بمب در سازمان امنیت لیبی همراه با مقراحی و فحیمه را انکار می‌کند؛ بمبی که باعث انفجار هواپیمای ۱۰۳ پان‌امریکن شد.

دادستان‌ها و بازپرسان برای دادگاه واشنگتن از شواهد موجود در دادگاه اول همراه با اطلاعات جدیدی که در طول این سال‌ها گرد‌آوری شده استفاده خواهند کرد.

وکلای مدافع از تمام استدلال‌های مخالف تیم‌های حقوقی مقراحی و تردیدهای کمیسیون بررسی پرونده‌های جنایی اسکاتلند درباره صحت محکومیت او استفاده خواهند کرد.

علاوه بر مجموعه تلویزیونی اخیر، فیلم مشترک نت‌فلیکس و بی‌بی‌سی درباره لاکربی هم قرار است امسال عرضه شود که محور اصلی آن بررسی‌های مشترک اسکاتلند و آمریکا در این زمینه است.

بیش از ۳۶ سال از این فاجعه گذشته است و همچنان به نظر می‌رسد بحث و مناقشه بر سر مرگبارترین حمله تروریستی در تاریخ بریتانیا قرار نیست به پایان برسد.