عزاداری چالدران؛ یک آیین تازه در ایران هم‌زمان با تنش با ترکیه

تلویزیون رسمی ایران، یک برنامه عزاداری نوظهور به نام «عزاداری چالدران» را به‌طور زنده پخش کرده که در آن به جنگ مشهوری که بین ایران در دوره صفویه و امپراتوری عثمانی درگرفته بود با رویکرد امروزی پرداخته و اتهام‌های بسیار تندی علیه برخی از رهبران کشورهای همسایه مطرح کرده استایران وایر: عطا محامد

تلویزیون رسمی ایران، یک برنامه عزاداری نوظهور به نام «عزاداری چالدران» را به‌طور زنده پخش کرده که در آن به جنگ مشهوری که بین ایران در دوره صفویه و امپراتوری عثمانی درگرفته بود، با رویکرد امروزی پرداخته و اتهام‌های بسیار تندی علیه برخی از رهبران کشورهای همسایه مطرح کرده است.

این روزها پس از سقوط «بشار اسد»، فضای روابط ایران و ترکیه به‌شدت متشنج شده است. آنکارا با تصاحب جایگاه ایران در سوریه، موقعیت جدیدی در منطقه به دست آورده است. حال مقام‌های این کشور تهران را به «بی‌عملی» در قبال ظلم اسراییل بر غزه متهم می‌کنند، موضوعی که تهران برای مدت‌ها در قبال آنکارا داشت و از تجارت میان ترکیه و اسراییل ابراز ناراحتی می‌کرد.

***

رسانه‌ها و مقام‌های ایرانی در یک ماه گذشته، به‌صراحت یا تلویحا، بارها ترکیه را به «خیانت» و «دست‌داشتن در سقوط بشار اسد» متهم کرده‌اند و گاه این کشور را عضوی از محور شرارت می‌نامند. جمهوری اسلامی در این مدت کمتر از مجراهای رسمی برای بیان دیدگاه‌های خود علیه ترکیه استفاده کرده و بیشتر به رسانه‌ها اکتفا کرده است. پخش مراسم «گرامیداشت شهدای جنگ چالدران» که در آن مداحان، آشکارا به «رجب طیب اردوغان» و سایر مقام‌های ترکیه حمله لفظی کردند، بُعد جدیدی به تنش غیررسمی ایران و ترکیه بخشیده است.

ایران اکنون تا جایی پیش رفته‌ که حتی رویداد پنج قرن پیش «جنگ چالدران» را دستاویز کنایه‌ها و اتهامات خود می‌کند؛ از مقایسه «شاه سلطان سلیم» با رهبران فعلی ترکیه گرفته، تا یادآوری نقش «شاه اسماعیل» در آن نبرد. این درحالی‌ست که «هاکان فیدان»، وزیر خارجه ترکیه هم، حضور ایران در سوریه را بی‌اثر توصیف کرده و «محور مقاومت» را به ریشخند می‌گیرد.
شبکه خبر صداوسیما جمهوری اسلامی، در ۱۰دی‌، مراسمی مذهبی را در اردبیل با عنوان «گرامیداشت شهدای جنگ چالدران» پخش کرد

مراسم چالدران در اردبیل؛ حملات تند علیه ترکیه و جمهوری آذربایجان
شبکه خبر صداوسیما جمهوری اسلامی در ۱۰دی‌، مراسمی مذهبی را در اردبیل با عنوان «گرامیداشت شهدای جنگ چالدران» پخش کرد.

این مراسم با سخنرانی امام‌جمعه اردبیل به زبان ترکی آغاز شد. او، جنگ چالدران را «جنگی تحمیلی» خواند و از رضا شاه انتقاد کرد که به‌دلیل اولویت‌ دادن به دوستی با ترکیه، به ادعای او، بخش‌هایی از ایران را واگذار کرده است.

مراسم سپس با مداحی ادامه یافت که در آن، مداح از «تودهنی به دشمنان کشور علوی» سخن می‌گفت و تاکید داشت «دمشق یک فاتح دارد و آن هم زینب است.» در میان مداحی، شخصی از میان جمع برخاست و به زبان ترکی گفت: «ابوسفیان مقابل پیامبر، پسرش معاویه مقابل علی‌بن ابی‌طالب و یزید مقابل حسین‌بن علی ایستادند.» او سپس ادعا کرد سلطان سلیم هم در پی سرپرستی «بازماندگان حلال‌زاده بنی‌امیه» بوده است.

در ادامه اظهار داشت سلیم در چالدران برابر شاه اسماعیل ایستاد و اکنون «جبهه کفر با تمام توان» در برابر جمهوری اسلامی قرار گرفته است. این فرد رجب طیب اردوغان و «الهام علی‌اف» را «حرام لقمه، حرام تکه، حرام‌زاده» خواند و وعده داد «به‌زودی نوادگان شاه اسماعیل از اردبیل پرچم اسلام را در باکو و نخجوان برافراشته خواهند کرد.»

اما همین حرف‌ها از زبان کسی که خبرگزاری «فارس» او را «جوان» خوانده، کافی بود تا وزارت خارجه جمهوری آذربایجان، سید «جعفر آقایی مریان»، کاردار سفارت ایران را به‌دلیل اظهارات مطرح شده علیه جمهوری آذربایجان و رییس‌جمهور این کشور، احضار کند.

سایت «قفقاز مدیا»، از رسانه‌های نزدیک به دولت آذربایجان هم در تیتر خبر خود نوشت: ««ایران باز هم علیه آذربایجان پا را از گلیم خود فراتر گذاشت.»

این درحالی بود که دولت ترکیه واکنشی‌ به این سخنان تا ۱۵دی نشان نداده، ولی در شبکه‌های اجتماعی، کاربران بسیاری این گفته‌ها را دست‌به‌دست کرده، این سخنان را «بی‌ادبانه» دانسته‌ و درباره شیعیان از الفاظ تندی استفاده کرده‌اند.

در مقابل، «مجتبی دمیرچی‌لو»، مدیرکل اوراسیای وزارت امور خارجه ایران، تاکید کرد که سیاست جمهوری اسلامی بر گسترش روابط دوستانه با کشورهای همسایه، به‌ویژه جمهوری آذربایجان، استوار است. هم‌زمان، انجمن اسلامی بازار و هیات امنای مسجد اعظم اردبیل در اطلاعیه‌ای، از رسانه‌هایی که سخنان احساسی یک فرد در مراسمی مذهبی را به‌عنوان موضع رسمی کشور نشان داده‌اند، انتقاد کردند.
از مدفن آلاله‌های صفوی تا کارت اختلاف شیعه و سنی
جمهوری اسلامی طی سال‌های اخیر، کشته‌شدگان جنگ چالدران (منطقه‌ای در شمال غرب ایران کنونی) را «شهید» می‌نامد و گاهی مراسمی در سالگرد این جنگ برگزار می‌کند. به‌عنوان مثال، در سال ۱۳۹۳ پانصد و پانزدهمین سالروز این جنگ در چالدران گرامی داشته شد. فرماندار چالدران در آن مراسم گفت: «ایرانیان با کمترین امکانات در برابر دشمنان متجاوز ایستادگی کردند.»

بااین‌حال، این گرامی‌داشت‌ها در گذشته کم‌فروغ و بدون اظهارات تند علیه ترکیه بود، اما در مراسم‌های اخیر، مواضع ضدترکیه آشکارا برجسته شده است.

همچنین در سال‌های گذشته، برخی تاریخ‌نگاران نزدیک به جمهوری اسلامی، از «مدفن آلاله‌های عهد صفوی» سخن گفته و وجهه‌ای مذهبی به این جنگ می‌دهند. در سال ۱۴۰۰، سایت «عصر ایران» نوشت: «چالدران را باید پیشینه‌شناسی مفهوم شهید و شهادت در ایران‌زمین، علت امتداد امنیت پایدار و مصداق بارز دفاع مقدس در بیش از پنج قرن پیش قلمداد کرد.» این متن که جنبه‌ای شیعی دارد، به نقل قولی از «علامه محمدتقی جعفری» اشاره می‌کند: «اگر مردم بدانند چه اتفاقی در این موضع افتاده، بدون وضو وارد این سرزمین نمی‌شوند.»

این درحالی‌ست که زمانی، تاریخ‌نگاران نزدیک به حکومت تلاش می‌کردند اختلافات سنی و شیعی را نادیده گرفته و جنگ چالدران را صرفا از زاویه‌ای سیاسی-اقتصادی ببینند.

«محمدحسین امیراردوش»، نویسنده کتاب «وحدت اسلامی، بیداری اسلامی؛ مفاهیم و پیشینه»، در مصاحبه‌ای گفت: «اگر ما جنگ چالدران را جنگی میان شیعه و سنی برجسته کنیم، در واقع یک دروغ بزرگ است.» او توضیح می‌دهد که «بیشتر جنگ‌های صفویان و عثمانیان و جنگ‌هایی که تحت‌عنوان شیعه و سنی در ادبیات تاریخ سیاسی مطرح می‌شوند، غالبا جز لایه نازکی از مذهب، ربطی به اختلافات مذهبی ندارند.»

بااین‌همه، اکنون برخی مدعی‌اند «جمهوری اسلامی پس از شکست سنگین و تحقیرآمیز» از ترکیه، رویکردی جدید علیه آنکارا اتخاذ کرده و می‌خواهد از «کارت اختلافات شیعه و سنی» بهره‌برداری کند. آن‌ها می‌گویند ابتکار جدید ایران، استفاده از زبان ترکی بود؛ چراکه اکثریت سخنان گفته شده در مراسم بیش از یک‌ ساعته که از صداوسیما پخش شد، به زبان ترکی بود.

به باور این افراد، «جمهوری اسلامی امیدوار است با برجسته کردن جنگ چالدران –که نماد دشمنی صفویه و عثمانی است– میان آذربایجان و ترکیه فاصله ایجاد کند و از احتمال همکاری آتی ترکیه با آذربایجان جنوبی بکاهد.»
در جنگ چالدران چه گذشت؟
در حوالی سال ۱۵۰۰ میلادی، در منطقه شرق ترکیه و شمال غرب ایران کنونی، تحرکات جدی اجتماعی و سیاسی‌ای در جریان بود که ریشه در حرکت‌های نظامی و دینی داشت و به‌وجود آمدن دو دولت عثمانی و صفوی شد.

عثمانی‌ها با نیروی نظامی خود به غرب حرکت کردند و حامیان خاندان صفوی که به قزل‌باش‌ها معروف بودند، به سمت شرق. مهم‌ترین وجه تمایز آن‌ها، مذهبشان شد. عثمانی‌ها خود را سنی حنفی و صفویه مذهب رسمی خود را شیعه اعلام کردند.

این دو دولت نسبت به هم اختلاف‌های جدی داشتند، چه در موضوع تجارت، چه نگاه منفی هر دو شاه صفوی و عثمانی به دربار یکدیگر و چه در زمینه شیعه کردن یا سنی کردن مردم در سرزمین هم. این موضوع باعث شد که جنگ با عثمانی برای ایرانیان به‌نوعی به جنگ هویتی بدل شود. در سوی دیگر، سلیم اول هم می‌خواست که پرچم‌دار یا محافظ جهان اسلام باشد و بر سر همین هم بود که میخواست مقدس‌ترین مکان‌های اسلام را به خاک عثمانی بیفزاید.

این جنگ که در سال ۱۵۱۴ میلادی روی‌داد، نتیجه جنگی که در آن شاه اسماعیل و برخی فرماندهانش به‌دلایل مذهبی مخالف استفاده از باروت و توپ بودند، شکست بود. شاه اسماعیل پس از این جنگ، دیگر آن هیبت گذشته را میان قزلباش‌ها نداشت، ولی نتیجه مهم جنگ این بود که بخش‌هایی از ایران تا دیاربکر از آن جدا شد و پرچم صفویه برای مدتی پرچمی سیاه شد که روی آن «القصاص» نوشته شده بود.ایران اکنون تا جایی پیش رفته‌ که حتی رویداد پنج قرن پیش «جنگ چالدران» را دستاویز کنایه‌ها و اتهامات خود می‌کند؛ از مقایسه «شاه سلطان سلیم» با رهبران فعلی ترکیه گرفته، تا یادآوری نقش «شاه اسماعیل» در آن نبرددوئل بر سر نفوذ منطقه‌ای
برخی در ایران این جنگ کهن را اکنون به‌عنوان رقابتی میان یک کشور شیعه و یک کشور سنی با داعیه رهبری جهان اسلام بازسازی می‌کنند، با این امید که «رهبر کشور شیعه» این‌بار قهرمان میدان شود.

 این رویکرد، احتمالا تنش ایران و ترکیه را تشدید خواهد کرد. مقام‌های جمهوری اسلامی ترکیه را برنده اصلی تحولات سوریه می‌دانند؛ چنان‌که روزنامه «وطن امروز»، سقوط اسد را عامل برهم‌خوردن موازنه قدرت به سود آنکارا توصیف کرده و از نفوذ گسترده ترکیه در سوریه و عراق با تکیه بر توان اطلاعاتی خود سخن گفته است.

در عین حال، مقام‌های ترکیه پس از سقوط اسد اظهاراتی تند علیه جمهوری اسلامی داشته‌اند. در ۲۹آذر سال جاری، هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه با اشاره به گفت‌وگوهای مکرر با ایران گفت حضور ایران در سوریه مانع «نسل‌کشی» غزه نشد