سالی که فروپاشی از رگ گردن به جمهوری اسلامی نزدیک‌تر شد

ایندیپندنت فارسی: سال ۲۰۲۴ میلادی برای جمهوری اسلامی پر از تحولات پیچیده و چالش‌های متعدد در سطوح مختلف سیاسی، اقتصادی، نظامی و اجتماعی بود. بحران شدید اقتصادی و افزایش بی‌سابقه نرخ ارز، کشته شدن رهبران ارشد محور موسوم به «مقاومت»، مرگ رئیس دولت سیزدهم، رویارویی نظامی مستقیم با اسرائیل و سرنگونی بشار اسد در سوریه از مهم‌ترین رخدادهای مربوط به جمهوری اسلامی‌اند که مجموع آن‌ها موقعیت جمهوری اسلامی را در داخل و خارج از این کشور به‌شدت تضعیف کرد.

در این گزارش مهم‌ترین رخدادهای مربوط به ایران و جمهوری اسلامی در دو بخش داخلی و خارجی طی سالی که گذشت، بررسی خواهند شد.
تحولات داخلی؛ از مرگ رئیسی تا بحران اقتصادی شدید
روز یکم مارس ۲۰۲۴، برابر با ۱۱ اسفند ۱۴۰۲ انتخابات دوازدهمین دوره مجلس شورای اسلامی برای راهیابی نمایندگان تایید‌ صلاحیت‌شده به دومین «مجلس انقلابی» برگزار شد. طبق اعلام نهادهای رسمی، میزان مشارکت در این انتخابات ۴۰.۶ درصد بود که پایین‌ترین مشارکت در تاریخ انتخابات مجلس ایران محسوب می‌شود. این عدد که از مشارکت ۴۲.۵ درصدی در دوره قبلی نیز کمتر بود، بی‌اعتمادی عمومی به فرایندهای سیاسی و نظام حکومتی را آشکار کرد و مشروعیت سیاسی حکومت را زیر سوال برد.

هم‌زمان با انتخابات مجلس شورای اسلامی، انتخابات ششمین مجلس خبرگان رهبری نیز برگزار شد و محمدعلی موحدی کرمانی، روحانی و سیاستمدار ۹۳ ساله‌، ریاست آن را برعهده گرفت. ششمین مجلس خبرگان رهبری از آن جهت حائز اهمیت بود که با توجه به کهولت سن و بیماری علی خامنه‌ای، احتمال می‌رود جانشین رهبر جمهوری اسلامی در همین مجلس انتخاب شود.

موضوع جانشینی رهبر جمهوری اسلامی طی سال‌های گذشته بارها در کانون توجه تحلیلگران و رسانه‌ها قرار گرفت. هرچند مجموع داده‌ها نشان می‌داد مجتبی خامنه‌ای و ابراهیم رئیسی به عنوان گزینه‌های اصلی برای جانشینی خامنه‌ای مطرح‌اند، سقوط هلی‌کوپتر ابراهیم رئیسی و همراهانش در روز ۱۹ آوریل (۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۳) و کشته شدن آن‌ها، معادلات را بر هم زد.

مرگ ابراهیم رئیسی، رئیس دولت سیزدهم، حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه وقت، امام جمعه تبریز و دیگر سرنشینان هلی‌کوپتری که در نزدیکی روستای اوزی ورزقان در شمال آذربایجان شرقی سقوط کرد، یکی از مهم‌ترین رخدادهای داخلی در سال میلادی گذشته بود. این حادثه و عملیات امداد و نجات آن که با ابهام‌های زیادی انجام شد، سوال‌های زیادی را در ذهن مردم و رسانه‌ها ایجاد کرد. با این حال، شمار زیادی از ایرانیان با توجه به سوابق رئیسی در کشتار زندانیان و سرکوب‌های داخلی، از خبر کشته شدن او ابراز خرسندی کردند.

پس از مرگ ابراهیم رئیسی، به دستور علی خامنه‌ای، محمد مخبر، معاون اول رئیس دولت سیزدهم، مسئولیت موقت دولت را برعهده گرفت. روز هشتم تیرماه مصادف با ۲۸ ژوئن، نیز دور نخست چهاردهمین انتخابات ریاست‌جمهوری ایران برگزار شد. در این مرحله هیچ‌یک از نامزدها نتوانستند به اکثریت مطلق آرا دست یابند. در دور دوم که در ۵ ژوییه (۱۵ تیر ۱۴۰۳) برگزار شد، مسعود پزشکیان در رقابت با سعید جلیلی پیروز شد.

انتخاب پزشکیان، با توجه به نزدیکی‌ او به جریان موسوم به «اصلاحات»، گمانه‌زنی‌ها را درباره برگزاری انتخاباتی مهندسی‌شده تقویت کرد. برخی تحلیلگران نیز به این موضوع اشاره کردند که جمهوری اسلامی، خطر فروپاشی را احساس کرده است و برای عبور از این بحران، بار دیگر قصد دارد از کارت اصلاح‌طلبان برای بقا استفاده کند.

مسعود پزشکیان روزی که برای نام‌نویسی در انتخابات به وزارت کشور رفت، گفت که برای بالا بردن میزان مشارکت در انتخابات شرکت کرده است اما اندکی بعد او رئیس دولت چهاردهم جمهوری اسلامی شد و در جریان تایید صلاحیت وزرایش در مجلس نیز به‌صراحت گفت که همه آن‌ها را با تایید یا نظر مستقیم خامنه‌ای انتخاب کرده است.

آنچه طی سال گذشته در داخل ایران در حال وقوع بود، با سیاست‌های خارجی جمهوری اسلامی ارتباط زیادی داشت، سیاستی که اصلی‌ترین نشانه‌هایش را مردم ایران در سبد خرید و سفره‌هایشان مشاهده کردند. بحران شدید اقتصادی و نوسان‌های ارزی در سالی که گذشت، آنقدر بود که نرخ دلار در بازار آزاد ایران از ۵۰ هزار و ۵۰۰ تومان در ۳۱ دسامبر ۲۰۲۳ به بیش از ۸۱ هزار تومان در پایان سال ۲۰۲۴ رسید.  

این نوسان شدید علاوه بر اینکه اقتصاد کلان ایران را تحت تاثیر قرار داد، بحران‌های معیشتی جدیدی برای مردم ایجاد کرد. افزایش قیمت انواع کالاها، کاهش قدرت خرید مردم، تشدید فشارهای اقتصادی و بالا رفتن هزینه خدماتی مانند آموزش و درمان در افزایش بی‌سابقه نرخ ارز ریشه داشت و افزایش نرخ ارز نیز حاصل سیاست‌های تنش‌آمیز جمهوری اسلامی در منطقه و جهان بود.
تحولات منطقه‌ای؛ از ترور هنیه در تهران تا سرنگونی اسد در سوریه
سال ۲۰۲۴ میلادی در عرصه سیاست خارجی جمهوری اسلامی از آن جهت حائز اهمیت است که پس از سال‌ها رجزخوانی، سرانجام درگیری نظامی مستقیم با اسرائیل کلید خورد؛ آن‌ هم در شرایطی که رهبران گروه‌های نیابتی یکی پس از دیگری کشته شدند و محور موسوم به «مقاومت» که شاه‌کلید خامنه‌ای برای حکمرانی در جهان اسلام بود، به‌شدت تضعیف شد.

نخستین رویارویی مستقیم جمهوری اسلامی با اسرائیل در سیزدهم آوریل ۲۰۲۴ (۲۵ فروردین ۱۴۰۳) تحت عنوان «عملیات وعده صادق» انجام شد. این حمله در پاسخ به حمله هوایی اسرائیل به کنسولگری جمهوری اسلامی در دمشق صورت گرفت که در آن تعدادی از مقام‌های ارشد سپاه پاسداران کشته شدند.

پس از آن اسرائیل هم در ۱۹ آوریل ۲۰۲۴ (۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۳) در عملیاتی تلافی‌جویانه، به تاسیسات پدافند هوایی جمهوری اسلامی حمله کرد. این حمله به‌ویژه بر سامانه راداری پدافند هوایی پایگاه هشتم شکاری ارتش در اصفهان تاثیر گذاشت و تنش‌ها بین دو کشور را تشدید کرد.

این تنش‌ها شامگاه ۳۱ ژوییه (۱۰ مرداد) با ترور اسماعیل هنیه، رئیس دفتر سیاسی حماس، در تهران به‌طور فزاینده‌ای تشدید شدند. هنیه برای حضور در مراسم تحلیف مسعود پزشکیان به ایران آمده و قبل از مرگ، با رهبر جمهوری اسلامی دیدار و گفت‌وگو کرده بود.

پس از ترور هنیه در تهران، حامیان حکومت و رسانه‌ها تبلیغاتی گسترده برای آغاز جنگ مستقیم با اسرائیل را آغاز کردند و عبارت «خونخواهی هنیه عزیز» نیز به‌طور گسترده از شبکه‌های صداوسیما گرفته تا معابر عمومی مشاهده شد. این وضعیت شبه‌جنگی به‌طور مستقیم معیشت و زندگی مردم را تحت تاثیر قرار داد و باعث رکود اقتصادی شدید و کسب‌وکارها شد. تا جایی‌ که حتی مشاوران املاک نیز از رکود کامل بازار مسکن خبر دادند.

با ادامه جنگ اسرائیل با حماس و حزب‌الله و کشته شدن دیگر سران این گرو‌ها، تنش‌های منطقه‌‌ای باز هم تشدید شد. در ۲۷ سپتامبر (۶ مهر ۱۴۰۳)، اسرائیل به مرکز فرماندهی حزب‌الله در ضاحیه جنوبی بیروت حمله کرد و در نتیجه آن، سیدحسن نصرالله، دبیرکل حزب‌الله، و بسیاری از فرماندهان این گروه کشته شدند. عباس نیلفروشان، معاون عملیات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، هم از کشته‌شدگان این حمله بود. چند روز پس از آن، نیز خبر کشته شدن یحیی سنوار، طراح حمله مرگبار هفتم اکتبر، در کانون توجه قرار گرفت.

شکست سنگین نیروهای نیابتی و مرگ سران حزب‌الله و حماس و فشار حامیان رژیم برای اجرای عملیات تلافی‌جویانه، حمله دوم جمهوری اسلامی به اسرائیل را در پی داشت.

سپاه پاسداران روز یکم اکتبر (۱۰ مهر) در عملیات موسوم به «وعده صادق ۲» اسرائیل را هدف حمله موشکی قرار داد. در این حمله که چهار روز پس از حمله هوایی به مرکز فرماندهی حزب‌الله انجام شد، ۲۰۰ موشک بالیستیک از جمله موشک هایپرسونیک فتاح و خیبرشکن از مراکزی در حومه تهران، کاشان، تبریز، شیراز و کرمانشاه طی حداقل دو موج، به سمت اسرائیل شلیک شدند اما در نهایت تنها یک کارگر فلسطینی به نام سامح الاصلی در شهر اریحا کشته شد. ویدیوهایی که از اتاق فرمان حمله بیرون آمد، نیز دستمایه طنز بسیاری از کاربران شبکه‌های اجتماعی شد.

اسرائیل کمتر از یک ماه بعد در روز ۲۶ اکتبر (پنجم آبان)، در پاسخ به حمله جمهوری اسلامی سه موج حمله هوایی با نام عملیات «روزهای توبه» به ایران انجام داد. این حملات در طول شب تا سپیده‌دم در چند استان ایران ادامه یافتند و موجب خسارت‌هایی به چند مرکز نظامی حساس شدند.

جمهوری اسلامی روز هشتم دسامبر (۱۸ آذر) نیز با سرنگونی حکومت بشار اسد در سوریه، با شکست سهمگین دیگری در منطقه مواجه شد.

ایرانیان در سالی که گذشت، علاوه بر تنش‌های نظامی و امنیتی و تحولات داخلی، رخدادها و مخاطرات دیگری را نیز پشت سر گذاشتند که تصویب و تایید قانون موسوم به «عفاف و حجاب»، آلودگی فزاینده هوای شهرهای ایران، خاموشی‌های پیاپی برق، ناترازی تولید و مصرف انرژی، افزایش تصاعدی تعرفه‌های برق، گاز، آب، بحران‌های زیست‌محیطی و تشدید خطر ناشی از فرونشست زمین تنها برخی از آن‌ها بودند