جمهوری اسلامی با اعتراضات احتمالی چه خواهد کرد؟

یورونیوز: سقوط بشار اسد، علاوه بر ایجاد ناامیدی و نارضایتی در میان طرفداران جمهوری اسلامی در داخل ایران، احتمال وقوع موج تازه‌ای از اعتراضات در کشور را نیز تشدید کرده است؛ احتمالی که بسیاری از ناظران سیاسی در روزهای اخیر آن را مطرح کرده و واکنش مقامات عالی‌رتبه نظام جمهوری اسلامی ایران را نیز در پی داشته است.

سقوط حکومت بشار اسد، علاوه بر ایجاد ناامیدی و نارضایتی در میان طرفداران جمهوری اسلامی در داخل ایران، احتمال وقوع موج تازه‌ای از اعتراضات در کشور را نیز تشدید کرده است؛ احتمالی که بسیاری از ناظران سیاسی در روزهای اخیر آن را مطرح کرده و واکنش مقامات عالی‌رتبه نظام جمهوری اسلامی ایران را نیز در پی داشته است.

علی خامنه‌ای، رهبر ایران در آخرین سخنرانی خودش در جمع مداحان با اشاره به آنچه که «تلاش آمریکا برای ایجاد اغتشاش» در ایران نامید معترضان احتمالی را با بیان این جمله تهدید کرد: «ملت ایران هر کسی را که مزدوری آمریکا را در این زمینه قبول کند، در زیر گام‌های خود لگدمال خواهد کرد.»

عزیز نصیرزاده، وزیر دفاع ایران نیز روز جمعه با انتقاد از مخالفان جمهوری اسلامی در منطقه، گفت: «بعضی اوقات کد هم می‌دهند که بعد از سوریه نوبت یمن و سپس ایران است.»

سپاه پاسداران نیز با انتشار بیانیه‌ای مقابله با «ائتلاف‌سازی علیه ایران اسلامی برای ایجاد فتنه و آشوب در کشور بویژه پس از تحولات اخیر منطقه و حوادث سوریه» را ضروری دانست.

مجموع این سخنان و موضع‌گیری‌ها نشان می‌دهد که مقامات سیاسی و نظامی ایران نگرانند که شکست‌های منطقه‌ای اخیر و بویژه سقوط حکومت بشار اسد، زمینه‌ساز وقوع اعتراضاتی گسترده در ایران باشد.

این نگرانی با توجه به افزایش روزافزون نرخ ارز در ایران و فشارهای اقتصادی سنگینی که مردم ایران تحمل می‌کنند، و نیز احتمال حمله نظامی اسرائیل به تاسیسات هسته‌ای و مراکز نظامی ایران، موجه به نظر می‌رسد و شاید به همین دلیل، یک روز قبل از انتشار بیانیه سپاه، ستاد کل نیروهای مسلح ایران نیز با انتشار بیانیه‌ای اعلام کرد: «نیروهای مسلح جمهوری اسلامی... آماده پاسخگویی قاطع و کوبنده به هر گونه تهدید و تجاوز دشمنان قسم‌خورده انقلاب اسلامی هستند.»
«سوریه به ایران متکی بود نه ایران به سوریه»
احمد بخشایش اردستانی، نماینده مجلس شورای اسلامی و استاد علوم سیاسی در دانشگاه تربیت معلم، درباره احتمال وقوع اعتراضات در ایران، بخصوص پس از سقوط حکومت بشار اسد در سوریه، به یورونیوز می‌گوید: «مردم ایران صبورند و چندان دنبال شورش نیستند. شاید از وضع اقتصادی جامعه و افزایش نرخ دلار ناراحت باشند ولی لزوما به این دلیل شورش نمی‌کنند. روش تیم اقتصادی دولت هم البته پسندیده نیست. اینکه آقای همتی رئیس تیم اقتصادی دولت باشد و نرخ ارز افزایش پیدا کند و همین پیشران افزایش قیمت سایر کالاها در کشور شود، طبیعتا موجب نارضایتی عمومی می‌شود. این نارضایتی می‌تواند در قالب شورش یا اعتراضات مدنی بروز کند. ولی قصه سوریه با ایران فرق داشت. سوریه به ایران وابسته بود. ایران که به سوریه وابسته و متکی نبود. علاوه بر این، ایران هنوز بنیان‌هایی قوی دارد. ما فقط از نظر معیشتی دچار مشکل هستیم ولی مشکلات‌مان همه‌جانبه نیست.»
«بعد از سوریه نوبت مصر است نه ایران»
آقای بخشایش اردستانی در پاسخ به این نکته که در اروپای شرقی هم کشورهای کمونیستی به شوروی وابسته بودند نه شوروی به آن‌ها؛ ولی ابتدا نظام‌های سیاسی آن‌ کشورها فرو ریخت و سپس نوبت به شوروی رسید که پشتیبان آن‌ها بود می‌گوید:« قیاستان مع‌الفارق است. سوریه به لحاظ ایدئولوژیک مثل ما نیست. ۱۲ درصد مردمش علوی‌اند که معلوم نیست شیعه باشند. ۱۰ درصدشان کرد هستند. چند درصد اقلیت‌های دروزی هستند. وضع اعتقادی و قومیتی سوریه با ما فرق دارد. حافظ اسد در جنگ با عراق به ما کمک کرد، ما هم کمک کردیم رژیم سوریه از بین نرود. من فکر نمی‌کنم ایران به سرنوشت سوریه دچار شود. ولی مصر ممکن است مثل سوریه دچار ناامنی شود. بعد از مصر هم شاید اردن و سپس عربستان گرفتار چنان وضعی شوند. چون این کشورها، بویژه از حیث عقاید مردمشان، به سوریه شباهت دارند ولی ایران نه. ناامنی در کشورهای عربی، منشأ درونی دارد ولی در ایران منشأ بیرونی دارد. مردم ما از انقلاب خسته‌اند و در پی تغییرات مسالمت‌آمیزند. یعنی اصلاحات می‌خواهند نه انقلاب. بنابراین اگر در کشورهای عربی انقلاب شود، امواج این تحول به ایران نمی‌رسد چراکه اکثریت مردم ایران رغبتی به انقلاب‌ کردن ندارند. مردم ایران دوست ندارند کشور دچار شورش و ناامنی شود. همین مردم بالاشهر تهران که رابطه چندانی هم با نظام ندارند، دوست ندارند کشور دچار ناامنی شود و لات‌های پایین شهر و اسلامشهر بریزند شمال شهر، برج‌های بالای شهر را بین خودشان تقسیم یا تطاول کنند.»
«اعتراضات منوط به شکاف بین بلوک‌های قدرت است»
عبدالرضا داوری، فعال و تحلیلگر سیاسی نیز درباره احتمال وقوع اعتراضات گسترده در ایران می‌گوید: «اگر ناآرامی‌های ۲۵ سال اخیر را به لحاظ ساختاری بررسی کنیم، به یک نکته مهم می‌رسیم و آن هم اینکه، شکاف در طبقات بالای بلوک‌های قدرت در حکومت، یکی از مهم‌ترین عوامل پیدایش ناآرامی‌های اجتماعی در سطح جامعه است. یعنی یا خود بلوک‌های قدرت در مقاطع مختلف به این اعتراضات دامن زده‌اند و یا نارضایتی‌ها در سطح جامعه وجود داشته و تضاد بین بلوک‌های قدرت باعث شده ناآرامی‌ها از دل گسل‌ها فوران کند. الان به دلیل مدلی که حاکمیت جمهوری اسلامی در دوره آقای پزشکیان تحت عنوان وفاق ملی ایجاد کرده، که همه بلوک‌های قدرت حول مجموعه‌ای از مفاهیم ائتلاف کرده‌اند، حتی نهادهای امنیتی و نظامی، گسل سابق در درون حاکمیت تا حد زیادی پر شده، احتمال تکرار اعتراضات گسترده‌ای که در سال‌های قبل شاهد آن بودیم، کم است. البته مجموعه آقای جلیلی و اقلیت کوچکی در مجلس، مانع پر شدن شکاف درون حاکمیتی هستند ولی حاکمیت با این‌ها همراهی نمی‌کند. مثلا در مسائلی نظیر دوتابعیتی بودن فرزندان دکتر ظریف، ابلاغ قانون حجاب، عملیات وعده صادق ۳ و فلیترینگ، حاکمیت با این جریان‌ها همراهی نکرد. این‌ها وزنی ندارند که بتوانند مثل سال‌های ۱۳۹۶ و ۱۳۹۸ ناآرامی ایجاد کنند. به همین دلیل من فکر می‌کنم چون با مدل وفاق ملی در سطوح بالای حاکمیت در جمهوری اسلامی، نوعی همگرایی ایجاد شده است، چشم‌اندازی برای ناآرامی‌های فراگیر و عمومی پیش روی جمهوری اسلامی نمی‌بینیم. ممکن است اعتراضات پراکنده‌ای رخ دهد، اما به نظر می‌رسد ظرفیت وقوع اعتراضات فراگیر سال‌های ۷۸ و ۸۸ و ۹۶ و ۹۸ و ۱۴۰۱ در سطح جامعه وجود ندارد و چنین احتمالی در ماه‌های آینده منتفی است.»

آقای داوری می‌افزاید: «حتی در دهه ۱۳۶۰ هم این طور بود بود شکاف‌های درون حاکمیت موجب بروز ناآرامی در سطح جامعه می‌شدند. وقایع ۳۰ خرداد ۱۳۶۰ پس از فعال شدن گسل‌ها در درون حاکمیت بوقوع پیوست. گسل بین دولت بنی‌صدر و مخالفانش در درون حاکمیت، موجب فعال شدن گسل‌ها در کف جامعه شد. جمهوری اسلامی گسل‌های رئوس حاکمیت را محدود کرده و بنابراین در سطح جامعه نباید اعتراضات چشمگیری پدید آید.»
تندروهای حکومتی ممکن است آتش اعتراضات را روشن کنند
عبدالرضا داوری در پاسخ به این سؤال که اگر علیرغم تحلیل شما اعتراضات آغاز شوند، عمدتا چه اقشاری جزء معترضان خواهند بود و آیا ممکن است اعتراضات مثل دی ماه سال ۱۳۹۶ فراتر از دولت بروند و کلیت نظام را هدف بگیرند، می‌گوید: «به نظرم اعتراضات از ناحیه همان بخش حاکمیت شکل می‌گیرد که با ایده وفاق ملی، تنش‌زدایی و گسترش آزادی‌های اجتماعی مشکل دارد. یعنی نیروهای رادیکال و بنیادگرا. اینها می‌خواهند سوار موج نارضایتی‌های اجتماعی شوند و با تحریک مردم ناراضی، در صدد فضاسازی علیه دولت پزشکیان‌اند. الان هم در حال تلاشند برای تکرار کاری که در سال‌های ۹۶ و ۹۸ علیه دولت روحانی انجام دادند. در رسانه‌هایشان مشغول فضاسازی در این زمینه‌اند. درباره دامنه و عمق اعتراضات هم باید بگویم که اساسا از سال ۱۳۷۸ به این سو، هر مدلی از اعتراضات خیابانی، نوک پیکانش مستقیما به سمت خود نظام و مبانی نظام بوده. بله، چنین ظرفیتی در اعتراضات احتمالی آینده نیز وجود دارد. حتی اگر یک جریان سیاسی داخل نظام محرک و مسبب اعتراضات باشد.»

آقای داوری در پاسخ به این سوال که سعید جلیلی، نماینده رهبر ایران در شورای عالی امنیت ملی است و آیا این عجیب نیست که نماینده رهبر در شورای عالی امنیت ملی، به دلیل مخالفت با دولت پزشکیان، مسبب اعتراضاتی شود که از نظر نظام علیه امنیت ملی است، می‌گوید: «آقای جلیلی که علنا نمی‌تواند اعتراضات را مدیریت کند. شبکه هوادار او ممکن است در ایجاد ناآرامی‌ها نقش‌آفرینی کند. با این حال، چنانکه گفتم، این‌ها ظرفیت زیادی برای انجام چنین کاری ندارند.»
«مردم در حال فاصله‌گرفتن از نظامند»
اعتصاب و اعتراض برخی از بازاریان تهران در روز شنبه، از نظر عده‌ای از ناظران سیاسی، زنگ خطر تکرار و گسترش اعتراضات را دست کم در تهران به صدا درآورده است اما احمد بخشایش اردستانی درباره اعتصاب روز گذشته بازاریان تهران و احتمال اینکه چنین اقداماتی زمینه‌ساز اعتراضات فراگیر در ایران شوند، می‌گوید: «اعتصاب‌های صنفی حسابش جدا از اعتراضات عمومی است. اکثر مردم ایران به شورش اعتقادی ندارند. مشکل ما این است که اجازه اعتصاب نمی‌دهیم. ما باید اجازه بدهیم نارضایتی‌های صنفی، ولو در قالب اعتصاب، خودشان را نشان دهند. ما باید سیاست مربوط به نرخ ارز را چنان تعیین کنیم که قیمت بخش عمده‌ای از کالاهای اساسی، متناسب با توان مالی مردم باشد. نمی‌شود سیاستی را در پیش گرفت که قیمت‌ کالاهای اساسی سر به فلک بکشند، ولی از مردم انتظار داشته باشیم که ناراضی نشوند. نارضایتی مردم، اسلام و مذهب و همه چیز را کنار می‌زند و در درازمدت بر فرهنگ سیاسی و مشی سیاسی مردم تاثیرگذار خواهد بود. الان حدود چهار دهه است که سیاست ما در قبال تعیین نرخ ارز، مشکلات اساسی دارد. ارز نیمایی و ارز چند نرخی، موجب رانت‌خواری و فساد و نارضایتی مردم می‌شود.»

این نماینده مجلس در پاسخ به این سؤال که به نظر می‌رسد به نظر می‌رسد در جمهوری اسلامی این نگرش وجود دارد که مردم هر چقدر هم ناراضی باشند، باید حاکمیت ما را بپذیرند، می‌گوید: «من چنین چیزی را قبول ندارم. مردم ناراضی، بالاخره نارضایتی خودشان را نشان می‌دهند ولو با عدم شرکت در انتخابات. وقتی مردم در انتخابات شرکت نمی‌کنند، این رفتارشان معنای خاص خودش را دارد. اینکه به مردم اجازه اعتصابات و اعتراضات مسالمت‌آمیز داده نمی‌شود، اشتباهی است که از گذشته وجود داشته و باید تصحیح شود. هر اعتراضی مخالفت با نظام نیست. در فرانسه بسیاری از مردم تظاهرات اعتراضی داشتند. آن‌جا این رفتار سیاسی تحمل می‌شود، این‌جا هم باید تحمل شود. مردم قبلا اکثرا طرفدار جمهوری اسلامی بودند اما به تدریج به علت تنگناهای معیشتی و از سر اضطرار در حال فاصله‌ گرفتن از نظامند و همین موجب می‌شود که هر اعتراضی، ولو که براندازانه نباشد، ترسناک جلوه کند.»
«مدل فروپاشی سوریه در ایران کارایی ندارد»
مطابق تحلیل‌های مقامات ارشد سیاسی و نظامی، ایالات متحده آمریکا و اسرائیل در تلاشند تا اعتراضاتی در کشور شروع شود و وقایع سوریه در ایران تکرار شود. یعنی نقش نیروهای خارجی را در وقوع اعتراضات جدی می‌دانند. عبدالرضا داوری در جواب این سؤال که اگر نیروهای خارجی دنبال تشدید اعتراضات احتمالی در ایران باشند، این اعتراضات تا چه حد می‌تواند برای جمهوری اسلامی تکان‌دهنده باشد، می‌گوید: «بررسی دقیق ساختار جمعیتی، قومیتی، سیاسی و امنیتی سوریه در دوران بشار اسد و عملکرد بازیگران خارجی در سوریه نشان می‌دهد که شرایط ایران و سوریه هیچ مشابهتی ندارد. مدل فروپاشی سوریه در ایران کارایی ندارد. به نظرم نیروهای خارجی با توجه به نزدیک شدن زمان مذاکرات ایران و آمریکا و نیز ایران و اروپا، هدفشان این است که کارت‌های ایران را از دستش خارج کنند قبل از نشستن پای میز مذاکره. بنابراین اگر اعتراضاتی در پیش باشد، می‌کوشند با بهره‌برداری رسانه‌ای و فشار اقتصادی، اعتراضات را تشدید کنند تا ایران به عنوان یک کشور به هم ریخته از نظر درونی، وارد مذاکرات شود و حداکثر امتیازات را از ایران بگیرند. به نظرم هدف این است وگرنه آمریکایی‌ها و اسرائیلی‌ها می‌دانند ایده‌هایی که در بحث فروپاشی دارد مطرح می‌شود، مطلقا با واقعیات روی زمین انطباق ندارد.»
«نیروهای نظامی بشار اسد زیر ۲۰ دلار حقوق می‌گرفتند»
برخی از مخالفان جمهوری اسلامی امیدوارند که با توجه به امتناع ارتش سوریه از سرکوب معترضان در وقایع منتهی به سقوط حکومت بشار اسد، اگر در ایران هم اعتراضاتی گسترده آغاز شود، نیروهای نظامی این بار از دستورات حکومت سرپیچی کنند و راه را بر وقوع انقلاب در ایران باز کنند. اما عبدالرضا داوری می‌گوید: «نوع ساختار امنیتی و انتظامی ایران و پیچیدگی‌های دستگاه‌های امنیتی در ایران، مانع چنین واقعه‌ای خواهد بود. ما یک سازمان امنیتی برای مدیریت اعتراضات نداریم. نیروی انتظامی و بسیج و سپاه و گردان‌های عاشورا و الزهرا هم هستند. تقریبا ۸ تا ۹ میلیون نفر در این نهادها سازماندهی شده‌اند. این نیروها غالبا نگاه ایدئولوژیک دارند و مشکلات مالی‌ که برای نیروهای نظامی و امنیتی حکومت بشار اسد ایجاد شد، برای ایران ایجاد نشده است. نیروهای شبکه بشار اسد، زیر ۲۰ دلار حقوق می‌گرفتند. اینکه ساختار انتظامی و امنیتی ایران را با ساختار امنیتی و انتظامی سوریه مقایسه کنیم، که در مواجهه با اعتراضات متکی بود به ایران و روسیه، ناشی از ناآگاهی نسبت به ساختار انتظامی و امنیتی ایران است. بشار اسد از سال ۲۰۱۱ ناآرامی‌ها را با کمک ایران و روسیه مهار می‌کرد. در اعتراضات اخیر سوریه، دو کشور ایران و روسیه حضور نداشتند و اسد هم نتوانست اعتراضات را مهار کند. ولی ایران در این زمینه هیچ گاه به روسیه یا هر کشور دیگری متکی نبوده.»
«حزب‌اللهی‌ها در هر صورت کنار نظام می‌ایستند»
احمد بخشایش اردستانی هم درباره احتمال پیوستن نیروهای نظامی و انتظامی به مردم در اعتراضات احتمالی آینده می‌گوید: «این اتفاقات در انقلاب‌های رنگی می‌افتد که معمولا بعد از انتخابات رخ می‌دهند. در انقلاب‌های رنگی، معترضان بسیار پرشمارند و ابهتشان ممکن است پلیس و ارتش را از همسویی با حکومت بازدارد. ولی الان در ایران انتخاباتی برگزار نشده که با معترضان پرشمار مواجه باشیم و انبوهیِ معترضان، نیروهای انتظامی و نظامی را مرعوب کند. علاوه بر این، حتی اگر اقشار حزب‌اللهی از وقایع غزه و لبنان و سوریه ناراضی باشند، در شرایط بحرانی در کنار نظام می‌ایستند چون این افراد به نظام جمهوری اسلامی علاقه دارند. مطمئن باشید طرفداران نظام در مواجهه با اعتراضات احتمالی مد نظر اپوزیسیون، کمتر از اعتراضات قبلی نخواهد بود. تازه نیروهای نظامی و انتظامی هم وجود دارند.»