سایه سنگین همسایگی ایران و ترکیه؛ او نمی‌تواند ادعای رهبری دینی کند

«رجب طیب اردوغان»، رییس‌جمهوری کنونی ترکیه که به دلیل سوابق اسلامی‌ او، ایران از رسیدنش به قدرت خرسند بود، تاکنون چند بار نظرات صریحی درباره جمهوری اسلامی و شخص «علی خامنه‌ای» ارایه داده است؛ این نظرات بدون پرده‌پوشی رایج سیاسی در میان کشورهای همسایه ایران کاملا بی‌سابقه استایران با داشتن ۱۵ همسایه آبی و خاکی بین دریای خزر، بزرگ‌ترین دریاچه کره زمین در شمال و پرترددترین مسیر آبی انرژی در جهان، یعنی خلیج فارس، در موقعیتی استراتژیک بین دو قاره اروپا و آسیا قرار دارد. اما هم‌زمان، ۴۵ سال است که در یک تنش دائمی با همسایگان است و از این فرصت قادر به بهره‌برداری نیست.

در سلسله مطالب «سایه سنگین همسایگی»، به روابط ایران و همسایگانش پس از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ پرداخته‌ایم. این نوشته مربوط به رابطه ایران و ترکیه است.

روابط جمهوری اسلامی و ترکیه از زمان انقلاب بهمن ۱۳۵۷ دچار تحولاتی عمدتا به سود ترکیه شد اما همچنان حکومت ایران یک نظام سیاسی مطلوب و عادی برای ترکیه محسوب نمی‌شود.

***
از استانبول صریح و بی رودربایستی
«رجب طیب اردوغان»، رییس‌جمهوری کنونی ترکیه که به دلیل سوابق اسلامی‌ او، ایران از رسیدنش به قدرت خرسند بود، تاکنون چند بار نظرات صریحی درباره جمهوری اسلامی و شخص «علی خامنه‌ای» ارایه داده است. این نظرات بدون پرده‌پوشی رایج سیاسی در میان کشورهای همسایه ایران کاملا بی‌سابقه است. حتی در اوج تنش‌های لفظی از زبان مقام‌های ارشد عربستان سعودی هم گفته نشده‌اند.

یکی از صریح‌ترین اظهاراتش درباره خامنه‌ای، بعد از دومین دیدارش با او در تهران و در اوج جنگ‌های داخلی سوریه بود که در آن ترکیه از گروه‌های مخالف «بشار اسد» حمایت می‌کرد و جمهوری اسلامی برای بقای او هزینه می‌داد: «من به این رهبر دینی ​گفتم در سوریه ۲۵۰ هزار نفر کشته شد​ه‌​اند و سوال کردم شما چرا در قبال این اتفاق عکس‌​العمل نشان نمی‌​دهید و همچنان ساکت هستید و برای دولت اسد سلاح و کمک مالی می‌فرستید؟ می‌​دانید به من چه جوابی داد؟ گفت تنها کسی که در مقابل اسراییل ایستادگی می‌​کند، اسد است. من در مقابل پرسیدم کسانی که در آن‌جا کشته شده​‌اند، در زمان حمله اسراییل مقاومت نمی‌​کردند؟ آیا تا به امروز اسد از این مردم در مقابل اسراییل دفاعی انجام داده است؟»

اردوغان این انتقادات را در سخنرانی در آبان ۱۳۹۳ در «دانشگاه مرمره» استانبول مطرح کرد. او با اشاره غیرمستقیم به خامنه‌ای گفت: «چنین اشخاصی نمی‌توانند ادعای رهبری دینی کنند.» این دو پس از این این اظهارات صریح باز هم با هم ملاقات کردند.ایران و ترکیه حتی با وجود انقلاب بهمن ۱۳۵۷، روابط نسبتا پایداری با هم داشته‌اند. به جز دوره‌ای تنش در زمان نخست وزیری «بولند اجویت» که هم‌زمان با اوایل ریاست جمهوری «محمد خاتمی» بود و درگیری‌های مختصر مرزی، از جمله بر سر مساله کُردها، دو کشور به دلایل متعددی به همکاری با یک‌دیگر نیاز دارند و تلاش کرده‌اند سطح تنش از حد مشخصی هرگز فراتر نرود. با این همه، «بشار اسد» و حیات سیاسی حکم‌ران سوریه یک استثنا برای جمهوری اسلامی بوده است.
حفظ اسد در سوریه رابطه با ترکیه را شکننده کرددر حالی که حکومت ایران برای حفظ اسد در قدرت هزینه‌های فراوانی، از جمله در خطر انداختن توافق اتمی «برجام» با ارسال سلاح برای او کرد، این پشتیبانی باعث تنش کم سابقه‌ای در روابط با ترکیه هم شددر حالی که حکومت ایران برای حفظ اسد در قدرت هزینه‌های فراوانی، از جمله در خطر انداختن توافق اتمی «برجام» با ارسال سلاح برای او کرد، این پشتیبانی باعث تنش کم سابقه‌ای در روابط با ترکیه هم شد.

پیش از  شروع اعتراضات داخلی در سوریه که به سرکوب مرگبار معترضان از سوی اسد انجامید، ترکیه و سوریه روابط گسترده تجاری با هم داشتند و یکی از مقاصد اصلی کالاهای صادراتی ترکیه، شهرهای سوریه، خصوصا شمال آن بود که مرز مشترک با ترکیه دارد. این روابط تجاری چنان قوی بودند که با وجود حمایت ترکیه از مخالفان اسد در سال‌های اخیر، همچنان پایدار مانده‌اند.

حمایت جمهوری اسلامی ایران از اسد ریشه در تاریخ دو حکومت استبدادی منطقه دارد. سوریه در زمان ریاست جمهوری حافظ اسد، پدر بشار اسد، تنها کشور عربی بود که از «صدام حسین»، رهبر عراق در تجاوز به ایران و سپس جنگ هشت ساله حمایت نکرد.

حتی لیبی که به ایران سلاح می‌فروخت، با صدام روابط خود را حفظ کرد و در زمان رای‌گیری در نشست‌های بین‌المللی کشورهای عربی تا یک سال پیش از پذیرش «قطع‌نامه ۵۹۸» شورای امنیت، مخالف عراق و همراه با جمهوری اسلامی رای می‌داد.
به نام داعش به کام بشار
 ایران لطف اسد را با ارسال نفت به سوریه جبران می‌کرد اما هزینه اصلی برای زمانی ماند که بقای بشار اسد در جنگ‌های داخلی با جدی‌ترین تهدید ممکن روبه‌رو شده بود. این بار برای اولین بار حکومت ایران شاخه برون مرزی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی، یعنی نیروی «قدس» خود و حتی فرماندهان ارتش در ابعاد مختصرتری را با نام «ماموریت مستشاری» و به نام «دفاع از حرم» راهی حمایت نظامی از از اسد کرد.

جمهوری اسلامی در سال‌های اخیر تلاش می‌کرد حضور نیروی قدس در سوریه را مبارزه با نیروهای دولت اسلامی موسوم به «داعش» جلوه دهد. «محمدجواد ظریف»، وزیر خارجه وقت که «قاسم سلیمانی»، فرمانده کشته شده نیروی قدس را قهرمان مبارزه با داعش توصیف می‌کرد و «عباس عراقچی»، وزیر خارجه دولت «مسعود پزشکیان» سه سال بعد، پس از سقوط اسد همین مضمون را تکرار کرد: «حضور رزمی ما در سوریه برای مبارزه با داعش بود و بعد از شکست داعش هم خاتمه پیدا کرده است.»
با وجود تلاش برای تحریف تاریخ حضور سپاه در سوریه، اظهارات شماری از فرماندهان ارشد این نیرو در دسترس است که از خامنه‌ای نقل کرده‌اند او سلیمانی را به ماموریت سوریه اعزام کرد تا بشار اسد حفظ شودبا وجود تلاش برای تحریف تاریخ حضور سپاه در سوریه، اظهارات شماری از فرماندهان ارشد این نیرو در دسترس است که از خامنه‌ای نقل کرده‌اند او سلیمانی را به ماموریت سوریه اعزام کرد تا بشار اسد حفظ شود.

سرتیپ پاسدار «امیرعلی حاجی‌زاده»، فرمانده نیروی هوافضای سپاه شهریور سال ۱۳۹۹ گفته بود: «جنگ سوریه که شروع شد، بعضی می‌گفتند یک خرده کوتاه بیاییم بشار جابه‌جا شود. حضرات آقا آن روز گفتند بشار باید حفظ شود.» سرتیپ «محمود چهارباغی» که فرمانده توپخانه سپاه پاسداران در سوریه بود،  دی ماه همان سال گفته بود: «مقام معظم رهبری به سردار سلیمانی فرمود که برو بشار اسد رو حفظ کن! ماموریت سردار سلیمانی این بود که در سوریه نگذارد دولت بشار اسد ساقط شود. آن زمان هنوز داعش نبود. مخالفان مسلح بشار اسد بودند که قیام کرده بودند برای برکناری اسد.»
فریب دادن ایران برای برانداختن بشار
وقتی بشار اسد در آذر ۱۴۰۳ سقوط کرد، «محمدرضا غلامرضا»، معاون پیشین معاون نیروی قدس در زمان فرماندهی سلیمانی در اظهارنظری کم‌سابقه از سوی مقام‌های امنیتی و نظامی ایران گفت «هاکان فیدان»، وزیر خارجه ترکیه و بعضی از کشورهای عربی ما را فریب دادند: «این‌ها دو ماه قبل تضمین دادند که هیچ اتفاقی نمی‌افتد. ترکیه و بعضی از جهان عربی فریب دادند و همه هم تصور کردند که این حرف‌ها، تعهدات و تضمین‌ها، تضمین‌های قابل اعتباری هستند که اما هیچ اعتباری نداشتند و فریب دادند.»

ترکیه و قطر از ابتدای جنگ داخلی در سوریه درگیر بودند. «علی‌اکبر صالحی»، وزیر وقت امور خارجه ایران در خاطراتش گفته است با شروع جنگ داخلی، از روز اول روشن بود که سوریه به زودی کانون پرورش تروریست‌ها می‌شود.

صالحی می‌گوید تماس با مقام‌های اروپایی را شروع کرده بود و به آن‌ها می‌گفت: «حرف ما این است که حمایت ما از سوریه، حمایت از دولت نیست بلکه حمایت از ملت سوریه است و اقدامات برخی به ظاهر معارضین را حرکت مردمی نمی‌دانیم، چرا که مردم برای مطالبات خود با توپ و تانک و سلاح سنگین به خیابان نمی‌آیند. معلوم است که چه کسانی به آن‌ها سلاح می‌دهند و چه کسانی آن‌ها را تحریک می‌کنند. نوع نگاه و رفتار ما در خصوص سوریه از عوامل مهمی بود که زاویه و اختلافات ما را روزبه‌روز با ترکیه و عربستان بیشتر می‌کرد.»

او نوشته است: «اولین اقدام اشتباه آقای اردوغان همان زمانی بود که با شروع حرکت‌های مردمی در منطقه و قبل از این که وضع سوریه به هم ریخته شود، آقای بشار اسد را دیکتاتور و ظالم خطاب کرد... آن‌ها به ما خرده می‌گرفتند که شما مسلمان هستید، ببینید بشار اسد چند مناره مسجد را با توپ ویران کرده است.»
اتهام کژفهمی به اردوغان پس از پایان وزارت ظریف
نزدیک به دو سال پیش از سقوط بشار اسد، ظریف که دیگر وزیر خارجه ایران نبود، در خاطرات خود گفته بود: «سیاست ترکیه در سوریه قربانی برداشت نادرست امکان احیای حوزه نفور امپراتوری عثمانی شد. سوریه در نگاه آن‌ها یک فرصت بی‌نظیر بود. این کژفهمی منجر به شکست جدی سیاست آقای اردوغان در سوریه و حتی در منطقه شد. سوریه برای آقای اردوغان ارزش بسیار داشت و حتی پیوندهای او با بشار اسد بر خلاف این که هیچ همگنی با یک‌دیگر نداشتند، به پیوندهای خانوادگی تبدیل شدند.»

پس از سقوط اسد، موضوعی که معاون پیشین نیروی قدس درباره فریب دادن ایران توسط ترکیه گفته بود، در کلام خامنه‌ای هم بازتاب پیدا کرد. رهبر جمهوری اسلامی امریکا و اسراییل و «یک کشور همسایه» سوریه را عامل سقوط اسد نامید.
وقتی بشار اسد در آذر ۱۴۰۳ سقوط کرد، «محمدرضا غلامرضا»، معاون پیشین معاون نیروی قدس در زمان فرماندهی سلیمانی در اظهارنظری کم‌سابقه از سوی مقام‌های امنیتی و نظامی ایران گفت «هاکان فیدان»، وزیر خارجه ترکیه و بعضی از کشورهای عربی ما را فریب دادنداینک نزدیک به دو دهه است که موضوع سوریه و سرانجام خانواده اسد، روابط ایران و ترکیه را تحت تاثیر قرار داده‌اند.

ترکیه در میان همسایگان ایران جایگاه مهمی دارد. کوتاه‌ترین راه زمینی تماس با اروپا است، در روزگار تحریم که اینک نزدیک به دو دهه شده، مفری برای جمهوری اسلامی بوده است تا نیازهای حیاتی و فوری خود را از میان تحریم‌ها و محدودیت‌های بین‌المللی با ترکیه تامین و اندکی گاز به آن کشور صادر کند و بخشی از مبادلات ارزی را از راه همکاری با ترکیه انجام دهد. به بیان ساده‌تر، تحریم‌ها را از طریق ترکیه دور بزند که در مواردی باعث تحریم نهادهای ترکیه هم شده است.
توافق برقرار رضا شاه و آتاتورک و مفر فعلا باز مانده تحریم
این کشور محل حضور پررنگ ایرانی‌ها، از جمله پناهنده‌ها، مسافران و گردش‌گران، افراد حرفه‌ای و شاغل در بازار کار ترکیه و البته سرمایه‌گذاران ایرانی است که در سال‌های اخیر برای فرار از عوارض سیاست‌های جمهوری اسلامی، از جمله سقوط پی در پی ارزش ریال، از جمله در بازار مسکن ترکیه سرمایه گذاری کرده‌اند.

برگزاری جشن‌های سالانه «نوروز» در ترکیه با حضور خواننده‌های ایرانی و کنسرت‌های مختلف باعث رونق گردش‌گری در ترکیه در فصلی از سال می‌شود که به دلیل سرما، خالی از گردش‌گر غیرایرانی است. یک بار برگزاری کنسرت «امیرحسین مقصودلو» معروف به «تتلو» در ترکیه و هجوم ایرانیان علاقمند او برای خرید بلیت باعث بالا رفتن ارزش لیر در بازار غیررسمی ارز ایران شد. شاید به دلیل همین برخورداری‌های دو طرفه است که قرارداد لغو ویزا میان دو کشور که از زمان «رضاشاه» و «آتاتورک» وجود دارد، همچنان باقی مانده است.

در همین دوره، روابط ایران و ترکیه به دلیل حمایت جمهوری اسلامی از اردوغان در برابر کودتای داخلی که به رهبری یک رهبر تبعیدی مخالف او انجام گرفت، تا حدی گرم شد. ایران در شب کودتا تماس‌های پیوسته با مقام‌های دولت اردوغان داشت و به گفته ظریف، مشورت‌هایی به دولت ترکیه برای شکست دادن کودتا می‌داد.

ایران و ترکیه اینک درگیر موضوعات مختلفی هستند. سوریه بزرگ‌ترین و ویران‌گرترین آن‌ها در نزدیک به دوهه اخیر است. ترکیه  با حمایت از جمهوری آذربایجان برای اتصال زمینی به منطقه خودمختار نخجوان، از طرحی حمایت می‌کند که مرز زمینی ایران و ارمنستان را از بین می‌برد. خامنه‌ای به طور مستقیم چند بار این موضوع را مطرح کرده و گفته است ایران احداث گذرگاه «زنگزور» را تحمل نمی‌کند. این طرح، استخوان دیگری لای زخم‌های جمهوری اسلامی و ترکیه شده است.

ظریف گفته است: «ترکیه رقیب ما است. رقیب رقیب ما هم هست. اما در ضمن رفیق ما هم هست، چرا که اگر گرایش اسلام‌گرایانه ترکیه هدایت شود، گرایش ضدایرانی نیست.»

ترکیه و ایران به طور پیوسته می‌خواهند یک‌دیگر را «هدایت» کنند. اردوغان خامنه‌ای را شایسته رهبری نمی‌داند و جمهوری اسلامی هم اینک این کشور را از عوامل اصلی سقوط مهم‌ترین متحدش، یعنی اسد در سوریه می‌داند.