مصاف ایران و اسرائیل در خاورمیانه؛ ترکیه، ارتش بزرگ مسلمان ناتو کجای معادله جای دارد؟

یورونیوز: از آنجایی که شبح درگیری بین اسرائیل و ایران در حال ظهور است، ترکیه نقش حساسی را در وضعیت نوظهور ایفا می‌کند. آنکارا از نظر تاریخی به دنبال محدود کردن نفوذ ایران در منطقه بوده است، اما فقط معطوف به جاه‌طلبی‌های منطقه‌ای ایران نخواهد بود، بلکه با افزایش تنش‌ها، رقابت پایدار با اسرائیل نیز مهم است.

ترکیه یکی از اعضای پیمان نظامی ناتو است و دومین ارتش بزرگ در این ائتلاف محسوب می‌شود. این کشور بارها اقدامات نظامی اسرائیل در غزه و لبنان را به شدت محکوم کرده است.

ترکیه همه روابط تجاری خود با اسرائیل را به حالت تعلیق درآورده، برای پیوستن به پرونده شکایت از اسرائیل بخاطر نسل‌کشی به دیوان لاهه درخواست داده و پیوسته خواستار پایان دادن به حمایت غرب از اسرائیل و هدایت تلاش‌های بین‌المللی برای توقف حملات اسرائیل علیه فلسطینیان شده است.

علاوه بر این، مقامات ترکیه ده‌ها نفر را به ظن ارتباط با موساد دستگیر و متهم کرده‌اند.

رجب طیب اردوغان، رئیس جمهوری ترکیه همواره اسرائیل را به ارتکاب «نسل کشی» در اقدامات خود علیه فلسطینیان متهم کرده است. او همچنین بارها تاکید کرده است که حماس را یک سازمان تروریستی نمی‌داند و اغلب در اظهارات عمومی خود از آن‌ها به عنوان «برادران فلسطینی» خود یاد می‌کند. اما آیا او در مورد وقایع لبنان و حملات اسرائیل علیه مواضع حزب‌الله هم همین نظر را دارد؟

ترکیه به طور جداگانه در مورد تحولات لبنان نیز اظهارنظر کرده است. در تازه‌ترین نمونه، وزارت امور خارجه ترکیه شامگاه پنج‌شنبه دهم اکتبر (۱۹ مهر ۱۴۰۳) حملات اسرائیل علیه نیروهای حافظ صلح سازمان ملل در لبنان (موسوم به یونیفیل) را محکوم کرد و اعلام کرد که آنکارا به حمایت از طرح‌ها و ساز و کارهای مشابه در حفاظت از صلح ادامه خواهد داد. حملات اسرائیل به یونیفل در روزهای اخیر و در گرماگرم درگیری‌های مرزی با شبه نظامیان حزب الله لبنان رخ داد.

به عنوان بخشی از سیاست بشردوستانه ترکیه، صدها شهروند لبنانی پس از فرار از حملات هوایی اسرائیل وارد استانبول شدند.

ترکیه به طور سنتی روابط دیپلماتیک خود با لبنان را تقویت کرده است اما به طور استراتژیک فاصله محتاطانه با حزب الله را حفظ می‌کند. این جدایی استراتژیک با هدف گسترده‌تر آنکارا برای محدود کردن نفوذ تهران در منطقه همسو است.

اردوغان هشدار داده است که عواقب عملیات زمینی در لبنان با اشغال‌های قبلی اسرائیل متفاوت است و ترکیه در کنار لبنان خواهد بود و با تمام امکانات از آن حمایت خواهد کرد. این نوع موضع‌گیری‌ها باعث شده تا برخی فکر کنند که ترکیه ممکن است به اعزام نیرو فکر کند، اما بعید است.

در ادامه این مطلب به جایگاه ترکیه در مصاف بین ایران و اسرائیل خواهیم پرداخت.
ادعای تمایل اسرائیل به فتح «سرزمین موعود» و حمله به کشورهای مسلمان
رجب طیب اردوغان روز دوشنبه ۳۰ سپتامبر (نهم مهرماه ۱۴۰۳) پس از جلسه کابینه در آنکارا گفته بود که «اگر شورای امنیت سازمان ملل متحد نتواند حملات اسرائیل در غزه و لبنان را متوقف کند، می‌بایست مجمع عمومی سازمان ملل متحد توسل به زور را مطابق با قطعنامه‌ای که در سال ۱۹۵۰ تصویب کرد، توصیه کند.»

در این قطعنامه آمده است که اگر اختلافات میان پنج قدرت دائمی دارای حق وتو در شورای امنیت (بریتانیا، چین، فرانسه، روسیه و ایالات متحده) به این معنی باشد که آن‌ها در حفظ صلح بین المللی ناکام هستند، مجمع عمومی سازمان ملل می‌تواند وارد عمل شود.

شورای امنیت تنها نهاد سازمان ملل است که به طور معمول می‌تواند تصمیمات الزام‌آور قانونی مانند صدور مجوز توسل به زور و اعمال تحریم‌ها را اتخاذ کند.

اردوغان همچنین اعلام کرد از اینکه کشورهای مسلمان نتوانستند موضع فعال‌تری علیه اسرائیل اتخاذ کنند، ناراحت است و از آن‌ها خواست تا اقدامات اقتصادی، دیپلماتیک و سیاسی علیه اسرائیل برای تحت فشار قرار دادن آن برای پذیرش آتش‌بس اتخاذ کنند.

«اسرائیل بزرگ» یا «سرزمین موعود» که در تورات ذکر شده، تمام یا بخش‌هایی از لبنان، سوریه، عراق، مصر، اردن، ایران، کویت و ترکیه را در بر می‌گیرد. این مفهوم توسط یک مقاله جنجالی در جروزالم پست که به طور خاص به لبنان اشاره می‌کند، تقویت شد. این مقاله پس از واکنش‌های شدید حذف شد، اما بحث‌های داغی را در رسانه‌های اجتماعی برانگیخت و منتقدان این نشریه را به حمایت از ایدئولوژی‌های توسعه‌طلبانه به بهانه‌های مذهبی متهم کردند. این حادثه نگرانی ترکیه را تشدید کرده است.

اردوغان گفت: «ما از جامعه بین‌المللی و جهان اسلام می‌خواهیم که برای صلح همه در منطقه ما، از مسلمان گرفته تا یهودی و مسیحی، بسیج شوند.» وی افزود: حملات اسرائیل اگر به زودی متوقف نشود، کشورهای مسلمان را نیز هدف قرار خواهد داد.

ترکیه پس از حمله موشکی ایران به اسرائیل، به ویژه با توجه به تعهد رئیس جمهور جو بایدن برای کمک به اسرائیل در دفاع در برابر حملات آینده، موضع محتاطانه ای اتخاذ کرد. اگرچه حمله اسرائیل به لبنان تعجب آور نبود، اما شدت آن به صدور هشدار در آنکارا منجر شد.

با این وجود، به نظر می‌رسد که مقامات ترکیه در درجه اول به جای خطاب مستقیم به اسرائیل، پیامی را به ایالات متحده منتقل می‌کنند. انتظار نمی رود ترکیه به عنوان یک متحد ناتو هدف نظامی مستقیم اسرائیل باشد. با این حال، حمایت ثابتی که ایالات متحده از اسرائیل ارائه می‌کند، نگرانی‌های قابل توجهی را برای آنکارا ایجاد می‌کند.

بنابراین شاید بهتر باشد مروری بر وضعیت روابط واشنگتن و آنکارا داشته باشیم.
غزه در معادلات واشنگتن و آنکارا
بعد از ترور اسماعیل هنیه در تهران، سفیر وقت آمریکا در ترکیه در سیزدهم اوت (۲۳ مرداد ۱۴۰۳) گفت که ایالات متحده از ترکیه و سایر متحدانی که با ایران در ارتباط هستند می‌خواهد که تهران را برای کاهش تنش در خاورمیانه متقاعد کنند.

روابط آمریکا و ترکیه در سال‌های اخیر به دلیل ائتلاف آمریکا با کردهای سوریه که ترکیه آن‌ها را تروریست می‌داند و همچنین به دلیل خرید سامانه‌های دفاعی اس-۴۰۰ روسیه توسط ترکیه به شدت تیره شده است. این خرید منجر به تحریم‌های آمریکا و کنار گذاشتن ترکیه از برنامه جنگنده‌های اف-۳۵ شد.

علاوه بر این، ایالات متحده همچنان نگران سودای صادرات تجهیزات نظامی از ترکیه به روسیه است.

با این حال جفری فلِیک در میزگردی با خبرنگاران در استانبول در پایان ماموریت خود در ترکیه گفت که معتقد است روابط ایالات متحده و ترکیه در حال حاضر «در وضعیت بهتری نسبت به مدت‌های پیشین» قرار دارد. او بر «نقش مفید» ترکیه در تسهیل بزرگترین تبادل زندانیان بین آمریکا و روسیه از زمان جنگ سرد که در آغاز ماه اوت در آنکارا انجام شد، اشاره کرد.

اما فلیک گفت که لفاظی‌های رئیس جمهور طیب اردوغان علیه اسرائیل، ایفای نقش ترکیه به عنوان یک میانجی را دشوار کرده است. او البته گفت که شکاف بین آنکارا و واشنگتن در مورد غزه پس از اینکه واشنگتن «فعالانه خواستار آتش‌بس» شد کاهش یافت، اما اصطکاک همچنان ادامه دارد.

اردوغان در ۲۸ ژوئیه (هفتم مرداد ۱۴۰۳) خاطرنشان کرد که «[ترکیه] باید آنقدر قوی باشد تا اسرائیل نتواند این کارها را با فلسطین انجام دهد. همانطور که وارد قره باغ شدیم، همانطور که وارد لیبی شدیم، ممکن است با آنها هم همین کار را کنیم. کاری نیست که ما نتوانیم انجام دهیم. فقط ما باید قوی باشیم.»

ترکیه در جریان جنگ دوم قره‌باغ علیه ارمنستان در سال ۲۰۲۰ از آذربایجان حمایت کرد، اگرچه مدتها است که هرگونه دخالت مستقیم خود را رد کرده است. علاوه بر این، ترکیه از سال ۲۰۲۰، نیروهای خود را برای حمایت از دولت به رسمیت شناخته شده سازمان ملل در لیبی مستقر کرده است.

این تهدید اردوغان با محکومیت هر دو حزب جمهوریخواه و دموکرات آمریکا روبرو شد. سناتور ریچارد بلومنتال نسبت به «هر گونه لفاظی مستبدانه علیه اسرائیل، به ویژه از سوی رهبر یکی از متحدان ناتو» ابراز نگرانی کرد. سناتور کریس ون هولن نیز این سخنان را «ظالمانه و کاملا غیرقابل قبول» خواند.

همزمان، ئسرائیل کاتس، وزیر امور خارجه اسرائیل خواستار «اخراج» ترکیه از ناتو شد.

اردوغان اغلب کشورهای دیگر را تهدید می کند تا بلکه در سیاست داخلی ترکیه از حمایت سیاسی پایگاه ملی گرایان و اسلام گرایان برخوردار باشد.
کاهش نفوذ منطقه‌ای ایران چیزی نیست که ترکیه برای آن گریه کند
ترکیه با وجود اینکه منتقد سرسخت اسرائیل است، اما به اقدامات انجام شده اسرائیل علیه شبه نظامیان شیعه حزب الله که مورد حمایت تهران است، از جمله کشته شدن حسن نصرالله، محتاطانه پاسخ داده است.

آقای اصلی آیدینتاشباش، کارشناس مسائل ترکیه در اندیشکده آمریکایی بروکینگز  گفت: «بریدن راس حزب‌الله در حقیقت از نفوذ بالاترین رقیب منطقه‌ای ترکیه، یعنی ایران می‌کاهد و این چیزی نیست که ترکیه برای آن گریه کند.»

خانم گونل تول، مدیر گروه مطالعاتی ترکیه در موسسه خاورمیانه از واشنگتن به خبرگزاری فرانسه گفت: «اگر این منجر به تضعیف طولانی مدت ایران و گروه‌های شیعه متحد آن، از جمله حزب‌الله شود، می‌تواند به طور قابل توجهی راه را برای ترکیه باز کند تا نقش مسلط‌‌‌تری را در سوریه و عراق بر عهده بگیرد.»

تحلیلگران معتقدند که ترکیه از شکست حزب الله و به تبع آن ایران، عمدتاً به دلیل حمایت آن‌ها از بشار اسد در سوریه، خشنود است. جنگ داخلی بین اسد و رقبای او باعث شد تا مرزهای جنوبی ترکیه بی‌ثبات گردد و میلیون‌ها پناهجو به خاک این کشور گسیل داده شوند.

تحلیلگران معتقدند که همدردی ترکیه با فلسطینی‌ها - که مانند اردوغان از مسلمانان سنی هستند - به حمایت از ایران، حزب الله و دیگر متحدان شیعه آن‌ها در منطقه، مانند حوثی‌ها در یمن و جناح‌هایی در عراق، تعمیم داده نشده است.

ناظران معتقدند که اردوغان می‌خواهد به طور خاص در مورد امنیت آینده غزه، خود را به عنوان یک رهبر در میان کشورهای سنی معرفی کند.

سنان جدی، کارشناس مسائل ترکیه در اندیشکده آمریکایی «بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها» گفت که اردوغان در ماه سپتامبر میزبان عبدالفتاح السیسی، رئیس جمهوری مصر بود و آن‌ها احتمالاً در مورد نقش گسترده‌تر کشورهای متبوع خود در هماهنگ کردن مساعی جمعی در دوران پس از جنگ در غزه گفتگو کردند.
سناریوهای احتمالی چیست؟
البته ترکیه به وضوح نگران احتمال تشدید تنش‌های منطقه‌ای و جنگ تمام عیار بین ایران و اسرائیل است که می تواند عواقب غیرقابل پیش بینی داشته باشد. در حالی که آنکارا با جاه طلبی‌های منطقه‌ای ایران همسو نیست، اما مایل است با هر نهادی که بتواند به کاهش نفوذ اسرائیل کمک کند، همکاری کند.

یکی از احتمالات، اعزام نیروهای ترکیه‌ای به نیروهای موقت سازمان ملل در لبنان (یونیفیل) است که آن‌ها را در امتداد مرز اسرائیل و لبنان مستقر می‌کند. این استراتژی می‌تواند به چندین هدف دست یابد: بازدارندگی از اقدامات نظامی اسرائیل علیه نیروهای ترکیه و همچنین حفاظت از لبنان و حزب‌الله.

سنان جدی، کارشناس مسائل ترکیه در اندیشکده آمریکایی «بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها» معتقد است که ترکیه ممکن است از این موقعیت برای مذاکره در مورد گرفتن امتیازات از ایران، به ویژه در مورد سوریه و بازگرداندن پناهجویان سوری که در حال حاضر در ترکیه اقامت دارند، استفاده کند.

نیروهای ترکیه در حال حاضر نیز به عنوان بخشی از نیروهای موقت سازمان ملل متحد که در سال ۱۹۷۸ پس از عقب نشینی اسرائیل از لبنان تأسیس شد، در لبنان مستقر هستند. هدف این ماموریت حافظ صلح تضمین امنیت و کمک به دولت لبنان در بازگرداندن اقتدار خود است.

با این حال، این سوال همچنان باقی است: آیا ترکیه از اعتبار دیپلماتیک برای میانجیگری چنین ترتیبی برخوردار است؟ در حالی که دخالت ترکیه می تواند نفوذ آن را در لبنان افزایش دهد، اما مشخص نیست که آیا ایران و حزب الله در ازای حمایت ترکیه پذیرای اجتناب از درگیری باشند یا خیر.