بنیاد برتلزمن: بازنگری اساسی در سیاست‌های ایران پس از مرگ خامنه‌ای بعید است

 هنوز هیچ جانشینی برای علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی، مشخص نشده استرادیو فردا: بنیاد برتلزمن آلمان در گزارش «شاخص دموکراسی ۲۰۲۴» خود می‌گوید چشم‌انداز بازنگری اساسی در سیاست‌های اجتماعی، اقتصادی و خارجی ایران پس از مرگ علی خامنه‌ای بعید است.

تحلیل بین‌المللی این بنیاد که روز سه‌شنبه ۲۹ اسفند منتشر شد، با بررسی شاخص «دگرگونی سیاسی»، «دگرگونی اقتصادی» و همچنین «حکمرانی» در ایران به این نتیجه رسیده که همزمان با ورود ابراهیم رئیسی به نیمه دوم دوره ریاست‌جمهوری وضعیت ایران «وخیم‌» شده است.

بر اساس این مطالعه، کشور در حال حاضر با «چالش‌های شدید اقتصادی» مواجه است و «شاهد اعتراضات انقلابی گسترده‌ای بوده که چالشی مهم برای رژیم به شمار می‌رود و هزینه‌هایی را متحمل می‌شود که در حوره روابط بین‌المللی، این هزینه‌ها بیشتر است».

در این گزارش با اشاره به اعتراضات سراسری «زن زندگی آزادی» در ایران که ماه‌ها کشور را درگیر کرد و سرانجام با سرکوب خشونت‌بار حکومت روبه‌رو شد، آمده که بسیاری از طبقات اجتماعی در این اعتراضات شرکت کردند.

نویسندگان گزارش پیش‌بینی کرده‌اند که احتمال بروز موج جدید اعتراضات وجود دارد، زیرا حکومت از برآورده ساختن نیازهای اساسی اقتصادی بخش فزایند‌ه‌ای از جامعه ناتوان است.

در بخش چشم‌انداز تحولات ایران، این گزارش تصریح می‌کند که مسیر آینده کشور در درجه اول به دو عامل بستگی دارد. در داخل، پرسش‌هایی در مورد سرنوشت روند اعتراضات سال ۱۴۰۱ مطرح شده و از سوی دیگر، موضوع جانشینی علی خامنه‌ای رهبر جمهوری اسلامی داغ شده است.

علی خامنه‌ای، متولد ۲۹ فروردین ۱۳۱۸، در حال حاضر ۸۵ ساله است. او ۳۴ سال از عمر خود را رهبر جمهوری اسلامی بوده و به گفته بنیاد برتلزمن، ایران به زودی نیاز به رهبر جدیدی پیدا خواهد کرد؛ با این حال، «هیچ جانشین مشخصی در چشم‌انداز وجود ندارد».

«ناامیدی جامعه» از کل نظام سیاسی جمهوری اسلامی
بر اساس این مطالعه، «سپاه پاسداران انقلاب اسلامی در بهترین موقعیت خود قرار دارد تا سلطه‌اش را در همه عرصه‌ها گسترش دهد و به‌طور بالقوه ترکیب ایدئولوژیک رژیم را از اسلام‌گرایی به ملی‌گرایی تغییر دهد. علاوه بر این، هر سه قوه مجریه، مقننه و قضائیه در انحصار محافظه‌کاران یا تندروهاست، اما این امر به سیاست‌هایی که به نفع جامعه ایران باشد یا به مسائل اجتماعی-اقتصادی فزاینده بپردازد، منجر نشده است. چنین نتیجه‌ای می‌تواند ناامیدی جامعه را از کل نظام سیاسی بیشتر کند».

این گزارش می‌افزاید رژیم در داخل به‌طور فزاینده‌ای به «اقدامات خشونت‌بار» روی آورده است، «زیرا به‌نظر می‌رسد کشور تا آینده‌ای قابل پیش‌بینی وارد یک روند انقلابی شده است. این روند ناشی از نارضایتی‌های عمیق اقتصادی و سیاسی و همچنین ناتوانی حکومت در برآورده ساختن نیازهای اساسی جامعه است که منجر به ایجاد شکاف روبه‌رشد و احتمالاً غیرقابل برگشت بین رژیم و جامعه شده است».

نویسندگان گزارش افزوده‌اند «به‌طور خلاصه، چشم‌انداز اصلاحات سیاسی و اقتصادی در ایران تیره‌وتار به‌نظر می‌رسد و بعید است بدون فشار داخلی و خارجی تحقق یابد، فارغ از این‌که چه کسی رهبر بعدی خواهد شد».

در حوزه بین‌المللی نیز، تمایل دولت بایدن برای احیای برجام منجر به «موضع قاطع‌تر» تهران شده و «امتیازاتی فراتر از برجام» اولیه که در سال ۱۳۹۴ امضا شد، درخواست کرده است. همین امر، امیدها برای احیای توافق هسته‌ای را حتی قبل از شروع اعتراضات سال ۱۴۰۱، که تعامل با ایران را از نظر سیاسی برای غرب پرهزینه کرد، تضعیف کرد.

علاوه بر این، تشدید تنش هسته‌ای ایران و احتمال محدود بازنگری برجام، احتمال خرابکاری یا حمله نظامی اسرائیل به تاسیسات هسته‌ای ایران را افزایش داده است. این وضعیت به‌طور بالقوه می‌تواند آغازگر دور جدیدی از تنش‌های منطقه‌ای باشد.
شاخص‌های وضعیت دموکراسی در ایران
بنیاد برتلزمن در ارزیابی خود از وضعیت دموکراسی در ۱۳۷ کشور جهان، ایران را با ۲.۵۷ امتیاز در رده ۱۲۶ قرار داده است.

در زمینه تغییر سیاسی، جایگاه ایران با ۲.۷۸ امتیاز در رده ۱۲۳ قرار دارد. در حوزه تغییر اقتصادی، ایران با ۲.۳۶ امتیاز رتبه ۱۲۷ را به خود اختصاص داده است. شاخص حکمرانی در ایران یکی از بدترین نمونه‌هاست و بر اساس ارزیابی این بنیاد، ایران با ۱.۵۶ امتیاز در رده ۱۳۳ قرار دارد.

پیش از این، اوائل اسفند، گزارش سالانه بخش پژوهشی گروه اکونومیست درباره وضعیت دموکراسی در سال ۲۰۲۳ در جهان منتشر شده بود که در آن، حکومت ایران در رده ۱۵۳ جهان و پایین‌تر از کشورهایی چون اریتره، بلاروس و ازبکستان اعلام شد.

همچنین در شاخص‌های پنج‌گانه دموکراسی در این گزارش که به کشورها از صفر تا ۱۰ امتیاز داده شده، حکومت ایران در شاخص «فرآیند انتخابات و کثرت‌گرایی» صفر گرفته بود.
وضعیت دموکراسی در جهان
بر اساس تحلیل بین‌المللی بنیاد برتلزمن آلمان، دموکراسی‌ها در کشورهای در حال توسعه و نوظهور در اقلیت هستند.

بر اساس این مطالعه، ۶۳ کشور دارای دموکراسی جمعیتی حدود سه میلیارد نفر دارند، در حالی که ۷۴ کشور دارای حکومت استبدادی جمعیتی حدود چهار میلیارد نفر را در خود جای داده‌اند.

«شاخص دگرگونی ۲۰۲۴» برتلزمن با عنوان «دموکراسی به‌طور فزاینده در حال از دست دادن جایگاه خود در سراسر جهان است» دهمین مطالعه از این دست در ۲۰ سال گذشته است.

گزارش‌های مربوط به تک تک دولت‌ها بیانگر آن است که به‌ویژه حق مشارکت سیاسی (انتخابات آزاد، آزادی تشکل و تجمع، و آزادی بیان و مطبوعات)، در کشورهای بیشتری محدود شده است.

در این گزارش آمده که «تفکیک قوا به شکل فزاینده‌ای تضعیف می‌شود و فضای مشارکت جامعه مدنی رو به کاهش است».

این گزارش می‌گوید رهبران کشورهای استبدادی، مشارکت سیاسی را به شدت محدود می‌کنند یا اصلاً اجازه آن را نمی‌دهند.

در میان ۷۴ حکومت استبدادی، ۴۹ کشور به عنوان «استبداد افراطی» رتبه‌بندی شده‌اند که روسیه تحت حاکمیت ولادیمیر پوتین از آن جمله است.

بر اساس مطالعه بنیاد برتلزمن، تنها طی دو سال گذشته، انتخابات در ۲۵ کشور کمتر آزاد و منصفانه بوده است، در حالی که حق گردهمایی و ایجاد تشکل در ۳۲ کشور به‌طور فزاینده‌ای محدود شده و آزادی بیان در ۳۹ کشور با کنترل‌های شدیدتری مواجه شده است.

«این فرسایش تدریجی دموکراسی می‌تواند مسیر را برای استقرار حکومت استبدادی فراهم کند، روندی که می‌توان نمونه‌های آن را در بنگلادش، موزامبیک و ترکیه دید».

با این حال، دلیلی برای امیدواری وجود دارد. نمونه‌های برزیل و لهستان، که در آن رای‌دهندگان روندهای اقتدارگرایانه را رد کرده‌اند، پتانسیل معکوس کردن فرسایش دموکراتیک را نشان می‌دهد.

هاوک هارتمن، کارشناس ارشد در بنیاد برتلزمن، می‌گوید: «روندهای اقتدارگرایانه را می‌توان با حضور در پای صندوق‌های رأی متوقف کرد. این امر مستلزم بسیج جامعه مدنی قبل از انتخابات و بازگشت به حاکمیت قانون پس از انتخابات است».
«فرَار» بودن حکمرانی خوب
مطالعه بنیاد برتلزمن بیانگر آن است که حکمرانی خوب، به ویژه در حکومت‌های استبدادی، امری فرَار است.

به‌رغم ادعای رهبران مستبد مبنی بر این‌که کشورهایشان به‌دلیل فرآیندهای تصمیم‌گیری ساده، کارآمدتر از دموکراسی‌ها اداره می‌شوند، آخرین یافته‌های برتلزمن آلمان خلاف این را نشان می‌دهد.

بر اساس این گزارش، در انتهای مقیاس کارآمدی، ۴۵ رژیمی قرار دارند که گرفتار بی‌سازمانی و فساد هستند، از کامبوج و ونزوئلا گرفته تا زیمبابوه، که تقریباً همه آن‌ها با مشت آهنین اداره می‌شوند. چند رژیم استبدادی هم که از حکومت کارآمد برخوردارند، نمونه‌های استثنایی هستند.

بنیاد برتلزمن که در سال ۱۹۷۷ تأسیس شد، مطالعات منظمی در زمینه آموزش، دموکراسی، جامعه، سلامت، فرهنگ و علم منتشر می‌کند. مطالعات این بنیاد تنها شاخص مقایسه‌ای بین‌المللی است که کیفیت حاکمیت را با استفاده از داده‌های جمع‌آوری شده توسط خود اندازه‌گیری می‌کند و تجزیه و تحلیل جامعی از نقش عملکردهای سیاسی در فرآیندهای تحول ارائه می‌دهد.