خطبه «عقد آریایی»؛ جعلی تاریخی برای ابراز مخالفت و اعتراض به جمهوری اسلامی

ایندیپندنت فارسی، داریوش معمار:

اجرای نمادین رسم نوظهور «ازدواج ایرانی» و «عقد آریایی» این روزها از توجه جوانان ایران برخوردار شده است. حتی بازیگران سرشناس سینما و تلویزیون، مانند محمدرضا گلزار و بهرام رادان، نیز فیلم اجرای این خطبه را در جشن ازدواج خود منتشر کرده‌اند. اما خطبه این مراسم فاقد سابقه تاریخی در ایران، و فاقد اعتبار شرعی در مذاهب رسمی، از جمله مذهب زرتشتی است.

موبدان زرتشتی، شرعی و صحیح بودن متن خطبه عقد آریایی و اصل سابقه این مراسم را مطابق آیین گواه‌گیری زرتشتی، رد کرده‌اند. مهربان فیروزگری، از موبدان زرتشتی، در این ‌خصوص تاکید دارد: «این متن (خطبه آرایی) هیچ ربطی به زرتشتیان ندارد و کاملا با متن گواه‌گیری زرتشتیان متفاوت است.»

دلیل حساسیت ایجادشده به ‌رسم نوظهور ازدواج ایرانی، اصرار برگزارکنندگان و مبلغانش برای منسوب کردن آن به سابقه تاریخی فرهنگ ازدواج نزد مردم ایران است.

منتقدان رسم ازدواج آریایی، آن را فاقد اسناد معتبر تاریخی و بی‌ارتباط با آیین‌ باستانی و شرعی عقد و ازدواج در ایران می‌دانند. تاریخدانان نیز مخالف صحت این خطبه و شکل این مراسم‌اند. به گفته این افراد، دست‌کم در متون به‌جامانده از نیاکان ایرانی، متنی با عنوان خطبه عقد آریایی و چنین مراسمی، سندیت ندارد.

آنچه امروز با نام خطبه «عقد آریایی» خوانده می‌شود، ظاهرا نثری نوشته فریدون مشیری است که در ۱۳۷۴ در کتاب «همنوایی با باران» منتشر شده و شاعر، آن را به درخواست دوستی به‌ منزله پیمان‌نامه ازدواج نوشته است. از این نظر، استفاده از این متن در حکم خطبه گواه‌گیری، در تناقض با سنت گواه‌گیری در اندرزنامه‌ها و اوستا است.

محمد طلایی، از نخستین سردفترانی که این متن را زمان جاری کردن خطبه عقد خوانده، ۱۳۹۸ در گفت‌وگو با انصاف‌نیوز اشاره کرده است: «چیزی که تحت عنوان عقد آریایی اجرا می‌شود، یک پیمان‌نامه عارفانه برگرفته از شعر فریدون مشیری است که من بعد از جاری‌ساختن خطبه عقد انجام می‌دهم و به نام عقد آریایی مشهور شد، درحالیکه ما چیزی به نام عقد آریایی نداریم.»

بر اساس اندرزنامه‌ها و نیایش‌های ثبت‌شده در متون زرتشتی، آنچه با عنوان خطبه عقد می‌شناسیم، در دین زرتشت به «گواه‌گیری» مشهور است که بخشی از آیین «پیوکانی» یا همان ازدواج است.

همانند دیگر ادیان، در دین زرتشتی نیز ازدواج از ارکانی است که به جوانان توصیه‌ می‌شود. در وندیداد آمده است که زرتشت از اهورامزدا پرسید: «ای خداوند، چه جایی در این جهان بهترین است؟ اهورامزدا پاسخ داد: آنجا که مرد دیندار خانه و کانونی می‌سازد که در آن آتش، گله، زن، فرزندان، پیروان و یاران خوب گرد هم آیند.»

به همین دلیل، ازدواج در تمامی متون تاریخی ایران، سنتی توصیه‌شده است و نهاد خانواده دارای مهم‌ترین جایگاه در جامعه ایران است.  اگر آیین ازدواج را در دین زرتشت، قدیمی‌ترین آیین شناخته‌شده برای آغاز زندگی مشترک در تاریخ ایران بدانیم، اجرای مراسم «گواه‌گیری» تنها در اختیار موبدان است.

این موضوع دلیل دیگری برای بی‌ارتباط بودن «عقد آریایی» با آیین ازدواج در دین زرتشت است. برخلاف تاکید دین زرتشت، در آنچه «عقد آریایی» می‌خوانند، هر فردی امکان اجرای مراسم را دارد.

متن آهنگین چندجمله‌ای «عقد آریایی» نیز شباهتی به متن رسمی مراسم گواه‌گیری ندارد. متنی که زرتشتیان در حکم اندرزنامه و اوستای گواه‌گیری می‌شناسند، تفاوت آشکاری با متن موسوم به خطبه «عقد آریایی» دارد.

موبد کورش نیکنام، نویسنده و پژوهشگر فرهنگ ایران باستان، در وبگاه خود نسخه شنیداری اندرزنامه گواه‌گیری را قرار داده است که می‌توان با رجوع به آن متوجه تفاوت گواه‌گیری با متن مشهور به «عقد آریایی» شد.

متن اصلی گواه‌گیری در مراسم ازدواج زرتشتی، برخلاف «عقد آریایی»، طولانی است و با «اورمزد بخشاینده، بخشایشگر مهربان» آغاز می‌شود.

موبد زرتشتی در ادامه این خطبه چنین می‌گوید: «در خجسته آیین زناشویی که به روش دین وَه مازدیسنی به گاه فرخ‌سال [اعلام سال] در فرخ‌روز [اعلام روز] از ماه [اعلام ماه] مازدیسنی در اینجا برپاست، به خشنودی دادار امزد رایومند و خردمند و به یاری امشاسپندان پیروزگر به شادی و فرحی اشوزرتشت اسپنتمان به همراهی مهر و سروش و رشن راست و به گواهی نیکان باشنده در این جشن باشکوه، من که موبد [اعلام نام موبد] هستم، از شما بهدین، دخت بهدینان، می‌پرسم که بهدین، پور بهدینان، را به داد و آیین دین وَه مازدیسنی به هم‌تنی و هم‌روانی به همسری خود می‌پذیرید؟»

در این خطبه، نام عروس و داماد و پدران آن‌ها باید برده شود و بعد از شنیدن «بله» از عروس، که پس از سه یا هفت بار تکرار پرسش، بیان می‌شود، موبد می‌گوید: «خجسته و پیروز باد.»

سپس موبد همین پرسش را از داماد می‌پرسد و پس از شنیدن موافقت او، بار دیگر می‌گوید: «خجسته و پیروز باد.»

در مرحله بعد، موبد با خواندن متن زیر، به شکل رسمی پیوند میان عروس و داماد را اعلام می‌کند:

«به خجستگی و فرخندگی، من و هماوهان باشنده در این جشن از اهورامزدای دانا و توانا آرزومندیم که به این پیوند زناشویی پویایی، پایندگی، مهر و شادکامی همراه با افزونی فرزندان نامور و خواست فراوان شادی‌آور، دیر زیوشنی و سرانجام نیک ارزانی بدارد.»

مراسم عقد زرتشتی در ادامه با خواندن اندرزهایی از زبان موبد به پایان می‌رسد.

اگر خطبه «عقد آریایی» را مراسمی نه در عقد، که در جشن ازدواج و آیین‌های آن هم فرض کنیم، باز نمی‌توانیم برایش سندی بیاوریم. زیرا در مراسم جشن ازدواج در هر نقطه از ایران رسمی و روشی وجود دارد که بسته به فرهنگ، آیین و جغرافیا، ممکن است با نقاط دیگر متفاوت باشد.

حمیدرضا صفاکیش، استاد تاریخ دانشگاه تهران، با رد وجود سندی در اثبات «عقد آریایی»، می‌گوید: «در اسناد به‌جامانده، متنی معادل آنچه امروز عقد آریایی نامیده می‌شود، موجود نیست و من تاکنون با سند معتبری در این زمینه از ایران باستان در دوره‌های مختلف (مادها، هخامنشیان، ساسانیان و…) که وجود این متن را در آن زمان نشان دهد، برخورد نکرده‌ام.»

باید در نظر داشت که مجموعه آیین‌های ازدواج پس از اسلام، تشابه زیادی به آیین‌های تاریخ باستان ایران دارد و جز خطبه عقدی که به زبان عربی (طبق اصول شرعی اسلامی) خوانده می‌شود، باقی آیین‌ها، همه در فرهنگ پیشینیان ما و اقوام مختلف سند معتبر دارند.

مراسم خواستگاری، نامزدی، گواه‌گیری (عقد)، سور (عروسی)، پاتختی، پاانداز (پاگشا) و دیگر رسومی که در مناطق مختلف ایران به شکل‌های منحصر‌به‌فرد و متنوع انجام می‌شوند، در شمایل کلی دارای عناصر مشترک تاریخی‌اند.

اما به نظر می‌رسد که مهم‌ترین دلیل تمایل جوانان به انجام «عقد آریایی» و مراسم‌های نوظهوری مانند آن، تلاش حکومت جمهوری اسلامی برای ترویج باورهایی است که باتکیه ‌بر اجبار شرعی، تلاش دارند سبک زندگی افراد را مشخص کند. در این باورها، همه اختیار اشخاص به اشکال مختلف در ایران منع و سرکوب شده و همین موضوع، به ستیز جوانان با آیین‌ و آداب شرعی و دینی دامن زده است.

از سوی دیگر، تلاش حکومت اسلامی برای بریدن ارتباط نسل‌های جوانان باه ویت ایرانی پیش از انقلاب ۵۷ و ارجح دانستن اسلام بر ایرانی بودن، که در سخنان رهبران جمهوری اسلامی بارها تکرار شده، به افزایش تمایل جوانان به نزدیکی با ریشه‌های هویت ایرانی انجامیده است. این شرایط، فرصتی برای سودجویان پدید آورده است تا با تحریف تاریخ و اتصال رسوم نوپدید به پیشینیان آریایی، جوانان خسته از سرکوب مبتنی بر فقه سیاسی حکومت را جذب کنند.

از دیگر عواملی که جوانان را بیش از پیش به اجرای مراسم‌هایی از نوع »عقد آریایی» علاقه‌مند کرده، ممنوع شدن آن به دستور حکومت است. این موضوع باعث شده است که برخی از جوانان با وجود آگاهی از فقدان سندیت تاریخی این رسم نوپدید، اجرای آن‌ را در مراسم ازدواج، نوعی اعتراض به سرکوب عقیدتی در ایران تلقی کنند.

تالارهای ازدواج نیز اذعان دارند که آنچه موجب اشتیاق جوانان به این رسم شده، نه باورهای مذهبی، که بیشتر دلبستگی به احیای نشانه‌هایی است که به گمان آن‌ها، ریشه در تاریخ این سرزمین و نیاکان آریایی‌شان دارد. در صفحه تبلیغ «عقد آریایی» تالارهای ازدواج، بر فقدان ارزش تاریخی و قانونی این رسم تاکید شده است، اما به گفته مالکان تالارها، زوج‌های جوان هنگام سفارش جزئیات مراسم، بر وجود و نمود عناصر ملی و ایرانی و تاریخی اصرار دارند.

برخی از زوج‌هایی نیز که این مراسم را اجرا کرده‌اند، معتقدند که این سنت نوظهور به زیباتر شدن تصاویر مراسم عروسی آن‌ها می‌افزاید؛ نکته‌ای که شاید بتوان آن را ادامه تجملات روزافزونی دانست که مراسم ازدواج جوانان را از جشن‌های قدیمی ایرانیان، به نمایش‌هایی پرزرق‌و‌برقی بدل کرده است که هر روز نیز به حواشی آن‌ها افزوده می‌شود.

حکومت نیز کوشیده است برای مقابله با رواج تمایلات ملی و میهنی، از طریق رسانه‌های خود، پدیده‌های نوظهوری همچون «ازدواج در کنار مزار کشته‌شدگان جنگ» را تبلیغ کند؛ تلاشی که مراسم ازدواج را به عرصه‌ای برای اعلام گرایش‌های سیاسی بدل کرده است.

در این میان، نفع اصلی برای سودجویانی است که با بهره‌‌گیری از علاقه جوانان به فرهنگ کهن این سرزمین، متن‌ها و رسومی جعلی را به نام مراسم باستانی و سنت‌های ثبت‌شده در تاریخ و فرهنگ ایران تبلیغ می‌کنند.

نمونه‌وار، در گزارش روزنامه همشهری از مراسم ازدواج در ایران و رسوم نوظهور آن، یکی از مدیران تالارهای ازدواج به مراسم «گلریزان آریایی» اشاره کرده است که به ادعای او، به شیوه ایرانیان باستان انجام می‌شود، درحالیکه طبق متون تاریخی در دسترس و بر اساس رسوم زرتشتیان، چنین مراسمی سابقه ندارد.

یکی دیگر از برگزارکنندگان مراسم ازدواج نیز در این گزارش می‌گوید که او ضامن ارائه سند تاریخی در مورد چنین برنامه‌هایی نیست و فقط مسئولیت اجرای زیبای آن را می‌پذیرد.

برخی خانواده‌ها حالا می‌گویند که با وجود تذکر اینکه اجرای «عقد آرایی» هیچ تشابهی با سنت گواه‌گیری در میان زرتشتیان و آیین‌های ایران باستان ندارد، زوج‌های جوان اصرار دارند که این مراسم را حتما اجرا کنند.

به نظر می‌آید که یکی از عوامل گسترش این مراسم، اصرار حکومت بر دخالت در جزئیات زندگی افراد است که نتیجه آن، افزایش لجاجت نسل جوان برای انتخاب سبک زندگی خود و مقابله با این فشارها شده است.