پژوهش تازه: منشأ طاعون سیاه کجا بود و چگونه در قرون وسطی اروپا را درنوردید؟

 یک تابلو نقاشی از سال ۱۳۴۸ که نشان می‌دهد طاعون چگونه در شهرهای اروپایی مانند فلورانس قربانی گرفترادیو فردا: در یک پژوهش علمی جدید، پژوهشگران با کشف و مطالعه دی‌ان‌ای قربانیان طاعون خیارکی (بوبونیک) در گورستان‌های مسیر جاده ابریشم در آسیای میانه، موفق شدند منشأ طاعون سیاه را کشف کنند؛ بلایی که در قرن چهاردهم میلادی میلیون‌ها قربانی گرفت.

این پژوهش که نتیجه آن روز چهارشنبه ۲۵ خرداد در مجله علمی «نیچر» منتشر شد، به این نتیجه رسید که نقطه شروع این بیماری عفونی و مسری نواحی شمالی کشور قرقیزستان امروزی بوده است.

پژوهشگران می‌گویند آثار باکتری «یرسینیا پستیس» را که عامل بیماری طاعون است، روی باقیمانده دندان‌های جسد سه زن در گورستان قرون وسطایی مسیحیان نِسطوری در دره چو در کوهستان تین شان، واقع در شمال قرقیزستان، کشف کرده‌اند.

بررسی دی‌ان‌ای دندان‌های این اجساد نشان می‌دهد که این افراد در سال ۱۳۳۸ و یا ۱۳۳۹ میلادی مرده‌اند. قبل از یافته‌های این پژوهش، قدیمی‌ترین آثاری که از تلفات طاعون سیاه کشف شده بود، به سال ۱۳۴۶ میلادی برمی‌گشت.

بازسازی مدل پاتوژن یا عامل بیماری‌زا که در این اجساد کشف شده، نشان می‌دهد که این باکتری مشخص نه تنها عامل اصلی همه‌گیری طاعون مرگبار در اروپا، آسیا، خاورمیانه و شمال آفریقا بوده بلکه منشأ اصلی تمامی گونه‌های دیگر بیماری طاعون است که هنوز در گوشه و کنار جهان مشاهده می‌شود.
نقاشی مذهبی با موضوع طاعون در مارسی اثر ژوزه لیفرینکس (۱۵۰۸)فیلیپ اسلاوین که از مورخان دانشگاه استرلینگ اسکاتلند و یکی از مسئولان این پژوهش است، گفت: «یافته‌های ما در اثبات شروع طاعون سیاه در سال‌های ۱۳۳۰ میلادی در این منطقه از آسیای میانه به چند قرن بحث و اختلاف‌نظر در مورد منشأ این همه‌گیری خاتمه می‌دهد».

جاده ابریشم یک مسیر تجاری و حمل‌ونقل کالا بین چین و اروپا بود که از آسیای میانه، ایران و روم شرقی عبور می‌کرد و در عین حال یکی از راه‌های اصلی انتقال عوامل بیماری‌زا هم بود.

ماریا اسپیرو، باستان‌شناس ژنتیکی از دانشگاه توبینگن آلمان و مسئول ارشد این پژوهش، گفت: «در گذشته فرضیه‌های متعددی در مورد منشأ طاعون سیاه مطرح شده بود. برخی محل شیوع اولیه بیماری را چین، آسیای میانه، هند و یا مناطق بین دریای خزر و دریای سیاه می‌دانستند، هم‌چنان‌که قدیمی‌ترین آثار ابتلا به بیماری مربوط به سال ۱۳۴۶ در آن‌جا کشف شده بود».

«کاملاً مشخص است که تجارت در مسیر جاده ابریشم عامل اصلی انتقال این بیماری به اروپا بوده است. بنابراین کاملاً منطقی است که این بیماری سال‌ها قبل در آسیای میانه شیوع پیدا کرده و در فاصله سال‌های ۱۳۳۸ تا ۱۳۴۶ میلادی به نواحی اطراف دریای سیاه رسیده بود».
نقاشی تاریخی با موضوع طاعون بزرگ لندن (۱۶۶۵)همان‌طور که تجربه شیوع ویروس کرونا و همه‌گیری جهانی کووید ۱۹ نشان داد، اثبات منشأ اولیه همه‌گیری بیماری‌ها همیشه بحث‌انگیز است.

طاعون سیاه مرگ‌بارترین بیماری ثبت‌شده در تاریخ است. فیلیپ اسلاوین با استناد به شواهدی که در مورد طاعون سیاه جمع‌آوری شده است، می‌گوید: «احتمالاً رقمی بین ۵۰ تا ۶۰ درصد از جمعیت اروپای غربی و حدود ۵۰ درصد از جمعیت خاورمیانه در آن زمان، که روی‌هم‌رفته بین ۵۰ تا ۶۰ میلیون نفر بوده، بر اثر ابتلا به طاعون سیاه مرده‌اند. تعداد نامشخصی هم در آسیای میانه، ایران و منطقه قفقاز بر اثر ابتلا به این بیماری از بین رفته‌اند».

یوهانس کراوسه از مرکز علمی ماکس پلانک در آلمان و یکی از تنظیم‌کنندگان این پژوهش هم گفته است: «قابلیت‌های بالقوه شیوع عوامل بیماری‌زا از نقاط بسیار دورافتاده به سرتاسر جهان به‌دلیل عوامل زئونوز (جهش بیماری‌های مسری از جانوران به انسان) را نباید دست‌کم گرفت».

برای طاعون خیارکی یا بوبونیک، عامل اصلی طاعون سیاه در زمان شیوع بیماری در اواسط قرن چهاردهم میلادی، درمانی وجود نداشت. این بیماری که به‌صورت عفونت و چرکی شدن غدد لنفاوی در دست‌ها و پاها بروز پیدا می‌کند و با آلوده کردن خون جان بیمار را به خطر می‌اندازد، اکنون با آنتی‌بیوتیک قابل درمان است.

شواهد تاریخی نشان می‌دهد که این بیماری در اروپا از طریق نیش کک و شپش که موش‌های آلوده ناقل آن‌ها بودند، شیوع پیدا کرد.

تصور می‌شود که منشأ جانوری این بیماری جوندگان وحشی هستند. حرکت این جانوران با کاروان‌ها در مسیر جاده ابریشم و یا انتقال آن به شپش و کک که در بدن انسان‌ها لانه می‌کرد، بیماری را از آسیای میانه به تمام نقاط دیگر منتقل کرده است.

پژوهشگران می‌گویند تحقیقات آن‌ها در آسیای میانه نشان می‌دهد که یک باکتری از خانواده «یرسینیا پستیس» که عامل شیوع طاعون سیاه است، هنوز در جوندگان وحشی ساکن منطقه وجود دارد.