ابن ملجم مرادی کیست؟

روزیاتو نوشت: نام ابن ملجم مرادی تنها در آخرین روزهای زندگی و در نتیجه به شهادت رساندن حضرت علی‌ بن‌ ابی‌طالب (علیه‌ السلام) بر سر زبان ها افتاد. اِبن‌مُلجَم ، عبدالرحمان بن عمرو بن ملجم مرادی (م ۴۰ق/۶۶۱م)، مردی از خوارج بود که امام اول شیعیان ، امیرالمؤمنین حضرت علی (علیه‌ السلام) را به شهادت رساند.
 
عبدالرحمن بن ملجم مرادى کندى از بازماندگان خوارج در جنگ نهروان بود. وی در سحرگاه نوزدهم ماه رمضان در مسجد کوفه امیرالمومنین امام علی علیه السلام را مضروب ساخت و منجر به شهادت اولین امام شیعیان شد.
 
بلاذری به نقل از کلبی او را عبدالرحمان بن عمرو بن ملجم خوانده است. گفته‌اند تبار وی به اعراب حمیری می‌ رسد. ابن ملجم از قبیله مراد بود که با بنی جبله از قبیله کنده هم پیمان بودند. برخی نیز او را از قبیله تجوب، یکی از قبایل حمیری و هم پیمان قبیله مراد خوانده‌اند، اما بلاذری می گوید که تجوب جد او بوده است.
زندگی ابن ملجم مرادی از زندگی ابن ملجم اطلاع روشنی در دست نیست، زیرا نامش تنها در آخرین روزهای زندگی و در نتیجه به شهادت رساندن علی بن ابی‌طالب (علیه‌ السلام) زبانزد شد. قدر مسلم این است که ابن ملجم از پیروان حضرت علی (علیه‌ السلام) بود که پس از ماجرای حکمیت در جنگ صفین به خوارج پیوست.
 
ابن‌حجر عسقلانی می گوید که او جاهلیت را درک کرده است، او از قول ابوسعید بن یونس در تاریخ مصر، آورده است که ابن ملجم در گشودن مصر شرکت داشت. عمرو بن عاص، فرمانروای مصر، وی را که از سواران و قاریان بود و قرائت قرآن را از معاذ بن جبل آموخته بود، از مقربان و همراهان خود قرار داد.
 
گفته‌اند هنگامی که عمرو بن عاص از خلیفه عمر درباره مشکلات قرآن یاری خواست، عمر طی نامه‌ای به وی فرمان داد که عبدالرحمان ابن ملجم را در کنار مسجد جای دهد تا او قرآن و فقه به مردم بیاموزد، عمرو خانه‌ای را در کنار خانه ابن عدیس به ابن ملجم اختصاص داد.
 
اگر این دو روایت ابن حجر درست باشد، باید پذیرفت که ابن ملجم هنگام مرگ چندان جوان نبوده است. علاوه بر این روشن می‌گردد که وی در قرائت قرآن و معارف دینی آن روزگار چندان مهارت داشت که خلیفه مسلمانان و عمرو بن عاص او را رسماً به کار تعلیم قرآن گماردند.
 تصمیم‌گیری برای قتل علی بن ابی‌ابیطالب گروهی از خوارج در جنگ نهروان از لشکر امام علی (ع) جدا شده و در مقابل حضرت قد علم کردند. در کتاب طبری آمده که سه تن از خوارج به نام عبدالرحمن بن ملجم از قبیله کنده، برک بن عبدالله و عمرو بن بکر تمیمی که همدیگر را در مکه ملاقات کردند و با هم به مذاکره پرداختند.
 
آنها پس از اتمام مراسم حج، سوگند یاد کردند که علی (ع)، معاویه و عمرو عاص را که به اعتقاد خوارج، مسئول شرایط آن زمان مسلمانان و گمراه شدن آنها بودند، با انگیزه انتقام از کشتار یارانشان در نهروان، بکشند. روز کشتن را ۱۷ رمضان تعیین نمودند و هر کسی به شهر قربانی خود رفت. عبدالرحمن به کوفه، برک به دمشق و عمرو به مصر رفتند.
 
سرنوشت ابن ملجم درباره سرنوشت ابن ملجم چند نقل وجود دارد.
 
قول مشهور گزارش‌های متفاوتی از سرنوشت ابن ملجم در منابع تاریخی آمده است. اما آن چه شهرت دارد و در تاریخ آمده این است که امام علی (ع) در آخرین ساعات زندگی به مدارا با ابن ملجم فرزندانش را وصیت فرمود. پس از شهادت امام (ع)، ابن ملجم را برای قصاص نزد امام حسن (ع) آوردند و ایشان نیز با یک ضربه شمشیر ابن ملجم را قصاص نمود. این واقعه در شب ۲۱ ماه رمضان روی داد. مشهور است ام الهیثم دختر اسود نخعی جنازه او را گرفته و آن را به آتش کشید. (ارشاد، ج۱:۲۲؛ بحارالانوار، ج۴۲:۲۳۲، ۲۴۶، ۲۹۸)
 
قول غیر مشهور در مورد چگونگی کشته شدن ابن ملجم روایت های دیگری نیز وجود دارد که بعضی از آن ها عجیب و غریب می شوند. در برخی از این روایات ادعا شده که او را پیش از کشتن مثله کرده، حتی در چشمانش میله گداخته فرو بردند.
 
اما روایت مذکور با اسناد تاریخی دیگر سازگار نیست. همچنین نمی‌توان پذیرفت که فرزندان علی (علیه‌السلام) برخلاف وصیت صریح پدرشان اجازه چنان کاری را داده باشند. شگفت این‌ که چنین روایتی حتی در برخی از منابع شیعی راه یافته است.
 
سرنوشت قطام چه شد؟ قطام دختری که لقب زیباروی کوفه را یدک می کشید عاقبتی بهتر از ابن ملجم نیافت. به نحوی که در روایات آمده است بعد از کشته شدن ابن ملجم، مردم به سوی قطام هجوم آوردند. او را با شمشیر به قتل رسانده و جنازه اش را بیرون کوفه سوزاندند. (بحارالانوار، ج۴۲:۲۹۸؛ انوار العلویه:۳۹۰؛ نفائح العلام:۴۱۰)
مکان قبر ابن ملجم مرادی
ظاهراً جسد ابن ملجم در کوفه دفن شده است. ابن بطوطه جهانگرد معروف مسلمان که در قرن هشتم هجری، وارد کوفه شده است، می‌نویسد:
 
«در سمت غربی قبرستان کوفه، جای بسیار سیاه و تیره‌ای را در میدانگاه سفیدی دیدم. از احوال آن جویا شدم. گفتند که آن گور ابن ملجم شقی است. مردم کوفه هر ساله هیزم می‌آورند و به مدت ۷ روز بر گور او آتش می‌افروزند.» (رحله ابن بطوطه:۱۴۷؛ نفائح العلام:۴۰۹؛ تقویم شیعه:۲۹۳)
 
به گفته «محمد سعید طریحی»، عادت برافروختن آتش روی قبر ابن ملجم، در گذشته، همه ساله در ایام شهادت امیرمؤمنان (علیه‌السلام) در ماه رمضان، برقرار بوده است. اما امروزه این عادت، به‌طور کامل فراموش شده است. محل آن نیز نزدیک ضلع غربی مسجد سهله قرار داشته و دست‌کم تا چند دهه گذشته، آثار سیاهی خاک آنجا بر اثر آتش‌سوزی، نمایان بوده است.