اشباح ۵۳ساله نیروی هوایی ارتش در رزمایش ذوالفقار ۱۴۰۰

 این میراژ اف۱بی کیو نقش جنگنده دشمن را در رزمایش ذوالفقار ۱۴۰۰ ایفا کرد.رادیو فردا :بابک تقوایی(کارشناس نظامی و دفاعی)
در روزهای دوشنبه ۱۰ آبان تا یکشنبه ۱۶ آبان ۱۴۰۰ نیروهای چهارگانه ارتش متشکل از زمینی، دریایی، هوایی و پدافند هوایی در رزمایشی مشترک به نام ذوالفقار ۱۴۰۰ شرکت کردند. این در حالی است که روابط عمومی ارتش جمهوری اسلامی تنها در روز دو روز نهایی تصمیم به خبررسانی درباره آن گرفت و روز آخر این رزمایش به‌عنوان روز نخست آن در رسانه‌ها معرفی شد.

این رزمایش در سواحل مکران و در منطقه کنارک اجرا شد و متعاقباً پایگاه دهم شکاری تاکتیکی به نمایندگی از نیروی هوایی ارتش در آن نقش مهمی ایفا کرد. در این پایگاه دو نوع هواپیمای جنگنده خدمت می‌کنند؛ جنگنده بمب‌افکن‌های اف-۴دی فانتوم ۲ که قدمت‌شان به ۵۳ سال پیش می‌رسد و همچنین جنگنده‌های میراژ اف۱ از نوع تک‌کابین و دوکابین.

در حال حاضر تنها هشت فروند از مجموع ۳۲ فروند جنگنده بمب‌افکن اف-۴دی تحویلی به نیروی هوایی شاهنشاهی ایران در سال‌های ۱۳۴۷ و ۱۳۴۸ در خدمت نیروی هوایی ارتش باقی مانده است.

این جنگنده‌ها هم‌اکنون جهت آموزش خلبانان جنگنده‌های اف-۴ئی که به تعداد ۶۲ فروند در خدمت نیروی هوایی ارتش باقی مانده است مورد استفاده گردان ۱۰۱ فرماندهی آموزش‌های هوایی در کنارک قرار دارند.

بودجه محدود و تحریم‌های گسترده علیه نیروهای نظامی ایران سبب شده است رژیم جمهوری اسلامی از بازسازی ناوگان جنگنده‌های نیروی هوایی ارتش در سه دهه گذشته عاجز بماند؛ امری که اگرچه نیروی هوایی ارتش را با بحران تضعیف توان رزمی‌اش مواجه کرده اما دست‌کم از بازنشستگی و اوراق شدن قدیمی‌ترین جنگنده‌های اف-۴ فانتوم ۲ عملیاتی در حال حاضر در جهان جلوگیری کرده است.
نقش اف-۴دی‌های گردان ۱۰۱ آموزشی در رزمایش ذوالفقار ۱۴۰۰
در جریان این رزمایش سه فروند اف-۴دی گردان ۱۰۱ آموزشی فرماندهی هوایی حضور داشتند. در روزهای دهم و یازدهم آبان، خلبانان این جنگنده‌ها که متشکل از اساتید و دانشجویان گردان ۱۰۱ آموزشی فرماندهی هوایی بودند، بمباران با استفاده از بمب‌های تمرینی سقوط آزاد را تمرین کردند.

در روز دوازدهم آبان، خلبانان این جنگنده‌ها از بمب‌های واقعی مارک ۸۲ جهت بمباران اهداف‌شان در میدان تیر منطقه کنارک استفاده کردند. پس از بازگشت از مأموریت، دو فروند از آن‌ها جهت مأموریت پرتاب منور بر فراز میدان تیر و ساحل کنارک در حین شبیه‌سازی ضد حمله تهاجم ساحلی دشمن فرضی در شب هنگام مورد استفاده قرار گرفتند.
یکی از اف-۴دی های گردان ۱۰۱ آموزشی فرماندهی هوایی که در رزمایش شرکت کردعملکرد آن‌ها در شب به این شکل بود که با شلیک منور بر فراز میدان نبرد، خلبانان جنگنده بمب‌افکن‌های اف-۴ئی فانتوم ۲ به پرواز درآمده از پایگاه‌های ششم و نهم شکاری به ترتیب در بوشهر و بندرعباس می‌توانستند با رؤیت اهداف آن‌ها را با بمب سقوط آزاد بمباران کنند.

علاوه بر گردان ۱۰۱ آموزشی فرماندهی هوایی، گردان ۱۰۲ شکاری تاکتیکی مسلح به جنگنده‌های چندمنظوره میراژ اف۱ ئی کیو سابق نیروی هوایی عراق و همچنین نمونه‌های آموزشی رزمی‌شان یعنی میراژ اف ۱ بی کیو نیز در این رزمایش شرکت داشتند.

گردان ۱۰۲ شکاری دو فروند از شش فروند میراژ اف۱ عملیاتی‌اش را به رزمایش آورد. یک فروند تک‌کابین و دیگری از نوع دوکابین و آموزشی. این جنگنده‌ها نقش هواپیماهای دشمن فرضی را ایفا کردند و جهت شبیه‌سازی بمباران مواضع نیروهای خودی مورد استفاده قرار گرفتند.

در حین نزدیک شدن میراژ اف۱‌ها با سرعت زیاد به منطقه رزمایش، خدمه یک آتشبار سامانه پدافندی ۱۵ خرداد نیروی پدافند هوایی ارتش وظیفه شبیه‌سازی رهگیری و درگیری با آن را بر عهده داشتند.
تاریخچه جنگنده بمب‌افکن اف-۴دی در ایران
خرید جنگنده‌های اف-۴دی که در زمان خود از پیشرفته‌ترین‌ها بودند، از دستاوردهای محمدرضا شاه پهلوی بود. این جنگنده‌ها خلأ ناشی از نبود یک بمب‌افکن تاکتیکی و سنگین در سازمان رزم نیروی هوایی ارتش را پر کردند و ضعف‌های جنگنده‌های اف-۵آ در رهگیری و نبرد هوایی در شب را پوشش دادند.

در مجموع دو دسته ۱۶ فروندی اف-۴دی در سال‌های ۱۳۴۷ و ۱۳۴۸ تحویل شدند که به خدمت گردان‌های ۱۰۱ و ۱۰۲ شکاری تاکتیکی (با ۱۰۱ کنونی در چابهار اشتباه نشود) در پایگاه یکم شکاری تاکتیکی درآمدند. این‌ها در زمان خود از پیشرفته‌ترین‌ها بودند و سدی در مقابل جنگنده رهگیر‌های میگ-۲۱ نیروی هوایی عراق محسوب می‌شدند.

در جریان فاز نهایی عملیات مشترک اروند نیروهای مسلح ارتش شاهنشاهی ایران جهت تثبیت حق حاکمیت ایران بر نیمی از رودخانه شط العرب/اروند رود در فروردین ۱۳۴۸ نیروی هوایی ارتش نقش مهمی ایفا کرد. دست‌کم هشت فروند اف-۴دی کاملا مسلح آماده پرواز به سمت بغداد و بمباران نیروگاه‌های برق و گاز آن بودند. جنگنده‌های F-86F Saber نیز وظیفه محافظت کشتی ابن‌سینا از آسمان را بر عهده داشتند.

با آغاز تحویل جنگنده بمب‌افکن‌های اف-۴ئی فانتوم ۲ به نیروی هوایی شاهنشاهی در فروردین ۱۳۵۰، نیروی هوایی شاهنشاهی تصمیم به انتقال گردان‌های اف-۴دی به شیراز گرفت. در پایگاه هفتم شکاری تاکتیکی، این اف-۴دی‌ها به خدمت دو گردان ۷۱ و ۷۲ در آمدند. گردان نخست آموزش فرماندهی هوایی و گردان ۷۲ شکاری تاکتیکی بود.

در سال ۱۳۵۱، به دنبال استفاده گسترده نیروی هوایی ایالات متحده آمریکا از بمب‌های لیزری در جنگ ویتنام، دولت شاهنشاهی ایران ۱۵۰۰ کیت جهت تبدیل بمب‌های سنگین مارک ۸۴ به بمب‌های لیزری GBU-10 گرفت. متعاقباً شرکت صها نیز طی قراردادی موظف به ارتقای هشت فروند از اف-۴دی‌های باقیمانده گردید تا بتوانند هدف‌گذار لیزری باشند.

در سال ۱۳۵۵، ۱۶ فروند اف-۴ئی جای اف-۴دی‌های گردان ۷۲ شکاری تاکتیکی را گرفتند و سپس تمامی اف-۴دی‌ها به خدمت گردان ۷۱ آموزشی فرماندهی هوایی درآمدند و پس از آن این گردان در همان سال به پایگاه تازه‌تأسیس ششم شکاری تاکتیکی در بوشهر منتقل شد و تا سال ۱۳۵۶ جهت مصارف آموزشی مورد استفاده قرار گرفت.
دو فروند بمب‌افکن اف-۴ئی فانتوم ۲ جمعی گردان ۶۱ شکاری تاکتیکی موسوم به کوسه‌ها در رزمایش ذوالفقار ۱۴۰۰ در حال تخلیه سوخت برفراز میدان تیر پس از بمباران اهداف‌شان در حین بازگشت به پایگاه مادردر این یک سال، اف-۴دی‌های این گردان در چند مأموریت رزمی نیز شرکت کردند که شامل تیرباران لاشه یک فروند هواپیمای شناسایی تاکتیکی آر اف-۴ئی نیروی هوایی شاهنشاهی نیز می‌شد. این هواپیمای شناسایی در حین مأموریت در نزدیکی سواحل یمن جنوبی با موشک دوش‌پرتاب ضد هوایی ساقط شده بود. جنگنده‌های نیروی هوایی ارتش در چندین نوبت لاشه این هواپیما را بمباران و گلوله‌باران کردند تا مانع از دستیابی اتحاد جماهیر شوروی به اطلاعات محرمانه آن شوند.

در سال ۱۳۵۶، اف-۴دی‌ها به فرودگاه مهرآباد تهران اعزام و به خدمت گردان ۱۱ آموزشی فرماندهی هوایی در آمدند. در بهمن ۱۳۵۷، این گردان ۲۷ فروند اف-۴دی در اختیار داشت. پس از انقلاب و با متوقف شدن مأموریت‌های آموزشی، اف-۴دی‌های گردان ۱۱ آموزشی به صحنه نبرد وارد شدند و دو مأموریت مهم را به انجام رساندند. مأموریت نخست گشت هوایی مسلح به منظور محافظت از آسمان تهران و همچنین پایگاه سوم شکاری تاکتیکی بود و مأموریت ثانوی آن‌ها انهدام پل‌های راهبردی عراق با استفاده از بمب‌های لیزری بود.

مأموریت انهدام پل‌های راهبردی با استفاده از بمب لیزری تلفات زیادی به گردان ۱۱ آموزشی وارد کرد و در نهایت با ساقط شدن دو فروند اف-۴دی هدف‌گذار لیزری متوقف شد. پس از آن مأموریت این جنگنده‌ها به پشتیبانی نزدیک هوایی تغییر جهت داد.

با پایان جنگ، گردان ۱۱ آموزشی فرماندهی هوایی که حال حدود ۱۵ فروند اف-۴دی در اختیار داشت، در سال ۱۳۶۸ به پایگاه دهم شکاری تاکتیکی منتقل شد. با انتقال اف-۴دی‌ها به چابهار، گردان ۱۱ آموزشی فرماندهی هوایی در فرودگاه مهرآباد به گردان ۱۱ شکاری تاکتیکی تغییر ماهیت داد و به جنگنده رهگیرهای میگ-۲۹ ساخت اتحاد جماهیر شوروی تجهیز شد.
وضعیت ناوگان هشت فروند اف-۴دی نیروی هوایی ارتش
بودجه محدود، کمبود قطعات و ناتوانی در تأمین سریع آن‌ها توسط شرکت صنایع هواپیمایی ایران (صها) سبب شده است که از میان هشت فروند اف-۴دی باقی‌مانده در خدمت نیروی هوایی ارتش تنها چهار فروند به‌طور همزمان عملیاتی باشند. از میان چهار فروند باقیمانده معمولا سه فروند در دست تعمیر اساسی و یک فروند منبع قطعه نگه داشته می‌شود.

وظیفه انجام تعمیرات دوره‌ای رده دیویی یا اورهال از ابتدای ورود جنگنده‌های اف-۴ به ایران بر عهده شرکت صنایع هواپیمایی ایران (صها) بوده است. بودجه محدود نیروی هوایی ارتش سبب شد به‌تدریج از سال‌های نهایی دهه ۱۳۷۰ تعمیر سامانه سلاح و رادار این جنگنده‌ها در صها صورت نگیرد.

عدم تعمیر سامانه‌های سلاح و رادار این جنگنده‌ها دلیل دیگری هم داشت و آن هم نایابی بسیاری از آن‌ها حتی در بازار سیاه لوازم یدکی بود. آخرین جنگنده‌های اف-۴دی نیروی هوایی آمریکا مجهز به رادارهای اِی پی کیو-۱۰۹ (مشابه رادار اف-۴دی‌های ایرانی) در فروردین ۱۳۶۹ از رده پروازی خارج شدند. قطعات آن‌ها در بازار سیاه تنها تا سال‌های اواسط دهه ۱۳۷۰ خورشیدی موجود بود.

نیروی هوایی کره جنوبی نیز تعداد قابل‌توجهی جنگنده بمب‌افکن اف-۴دی در اختیار داشت اما امکان خریداری قطعات و به‌خصوص رادارهای آن‌ها برای واسطه‌های ایرانی وجود نداشت. بنابر این عملا استفاده از رادارهای پرتوان این جنگنده‌ها به علت نبود قطعات آن‌ها حتی برای مأموریت‌های آموزشی رهگیری هوایی نیز وجود نداشت.

بی‌توجهی به سامانه‌های سلاح اف-۴دی‌های گردان ۱۰۱ آموزشی فرماندهی هوایی کار را به جایی رساند که از میان یازده فروند اف-۴دی این گردان در سال ۱۳۸۴ تنها دو فروند توانایی حمل و پرتاب بمب داشتند. متعاقباً مرکز اورهال مهرآباد واقع در پایگاه یکم شکاری مأمور شد تا سیم‌کشی سه فروند از اف-۴دی‌های گردان ۱۰۱ را در جریان تعمیر اساسی رده دپویی آن‌ها به‌کلی عوض کند.

این سه فروند هواپیما در سه سال سیم‌کشی‌شان به‌کلی عوض شد. این سه اف-۴دی با توجه به کسب دوباره قابلیت استفاده از بمب‌های سقوط آزاد در مأموریت‌های بمباران اعضای «گروه تروریستی جندالله» در نزدیکی شهر زاهدان در سال ۱۳۸۸ شرکت کردند. رهبر دسته پروازی دو فروندی آن‌ها به پرواز درآمده از پایگاه دهم شکاری تاکتیکی سرهنگ هادی توکلی بود.

یکی از این سه اف-۴دی به علت نقص فنی در در تاریخ ۱۱ اردیبهشت ۱۳۹۰ حین بازگشت از یک مأموریت در نزدیکی پایگاه دهم شکاری تاکتیکی سقوط کرد. سقوط این هواپیما سبب تاخیر در تعمیر اساسی شماری دیگر از اف-۴دی‌ها در شرکت صها شد. این امر متعاقباً سبب شد پایگاه دهم شکاری خود دست به کار شود و با استفاده از تجارب مرکز اورهال مهرآباد یک فروند اف-۴دی را در سال‌های ۱۳۹۲ و ۱۳۹۳ پس از ۱۴ سال زمینگیری در جریان یک تعمیر اساسی به خدمت بازگرداند.

با پایان عمر پروازی اف-۴دی‌های گردان ۱۰۱ آموزشی فرماندهی هوایی، نیروی هوایی ارتش قراردادی را با شرکت صها منعقد کرد تا این جنگنده‌ها در تأسیسات این شرکت در فرودگاه مهرآباد در جریان پروژه‌ای به نام شهید دوران عمردهی شوند. نخستین هواپیما حدفاصل ۱۳۸۸ الی ۱۳۹۰ عمردهی شد و در این حین ضمن استفاده از سیم‌کشی کاملا نو، یک رادیو جدید در هواپیما تعبیه شد، زیرا قطعات رادیو قدیمی دیگر در بازار سیاه یافت نمی‌شد.

شرکت صها تا به حال کار عمردهی به دو فروند اف-۴دی دیگر را در سال‌های ۱۳۹۵ الی ۱۳۹۹ به انجام رسانده است. هم‌زمان مرکز اورهال مهرآباد سیم‌کشی دو فروند اف-۴دی دیگر را در حین تعمیر اساسی به‌کلی عوض کرده و قابلیت حمل بمب و تسلیحات هوا به زمین را بار دیگر برای آن‌ها فراهم کرده است.

یکی از این جنگنده‌های عمردهی‌شده در جریان پروژه شهید دوران شرکت صها در رزمایش ذوالفقار ۱۴۰۰ شرکت کرد. مأموریت‌هایی که توسط آن انجام شد شامل بمباران هوایی با بمب سقوط آزاد و پرتاب منور جهت بمباران جنگنده‌های اف-۴ئی پایگاه‌های ششم و نهم شکاری تاکتیکی به ترتیب در بوشهر و بندرعباس بود.