واکسن کرونا؛ یادآور بزنیم؟ کدامیک را؟

بی بی سی :دکتر امین مقدم (ایمنی‌شناس)

سازمان بهداشت جهانی و مراجع تخصصی و نهادهای بین‌المللی ناظر، تزریق یادآور واکسن کرونا را توصیه کرده‌اند. در اینجا براساس آخرین اطلاعات علمی موجود و توصیه‌های مراجع موثق بین‌المللی و نهادهای تخصصی معتبر مثل سازمان بهداشت جهانی، سازمان غذا و داروی آمریکا، مرکز پیشگیری و کنترل بیماری‌های آمریکا، سازمان دارویی اروپا و اداره سلامت همگانی انگلستان، به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهیم:

 

واکسن یادآور چیست؟
معمولا برای ایجاد ایمنی ماندگار و اختصاصی در مقابل یک بیماری عفونی، واکسیناسیون در دو مرحله انجام می‌‍شود، واکسیناسیون اولیه و یادآور.

شروع واکسیناسیون برای ایجاد پاسخ ایمنی اختصاصی معمولا در یک تا سه نوبت انجام می‌شود به فواصل نسبتا کوتاه (چند هفته‌ای). هدف رساندن توان سیستم ایمنی به حد قابل قبول برای پیشگیری از ابتلا یا بیماری شدید است.

اما این ایمنی اکتسابی می‌تواند همچون خاطره‌ای، با گذشت زمان و پس از ماه‌ها و سال‌ها، رنگ ببازد و حتی از حافظه دستگاه ایمنی پاک شود.

به همین دلیل بسیاری از واکسن‌ها پس از مدتی به یادآور احتیاج دارند تا خاطره آن ایمنی اختصاصی را دوباره زنده کنند. دفعات و فاصله واکسن‌های یادآور بر حسب نوع، سن، نیاز و شیوع، ممکن است از یک بار تا دفعات متوالی در طول سالیان تغییر کند.

برای مثال واکسن سل (ب‌-ث-ژ) فقط یک بار تجویز می‌شود اما واکسن سرخک و سرخجه در چند نوبت باضافه یادآور تزریق می‌شوند و واکسن آنفلوانزآ، برای بعضی افراد، سالی یک بار.

اغلب واکسن‌های تایید شده کرونا، به استثنای واکسن جانسون و جانسون (تک‌نوبتی)، در دو نوبت با فاصله چند‌هفته‌ تزریق می‌شوند.
چرا واکسن کرونا یادآور نیاز دارد؟
سازمان بهداشت جهانی و مراجع تخصصی و نهادهای بین‌المللی ناظر به دلایل زیر یادآور واکسن کرونا را توصیه کرده‌اند:

 

 

 

 

چه کسانی در اولویت واکسن یادآور کرونا هستند؟
بر اساس مطالعه وسیعی که با همکاری دانشگاه کلمبیای آمریکا در بحرین انجام شده، اثربخشی واکسن سینوفارم در مقایسه با واکسن‌هایی مثل فایزر در پیشگیری از ابتلا، بستری و مرگ، بخصوص در افراد بالا ۵۰ سال، پایین‌تر است.

با در نظر گرفتن گزارش‌های مشابه از کشورهای آسیایی و آمریکای جنوبی، به نظر می‌رسد واکسن‌های کرونایی که با فناوری ویروس کشته ساخته شده‌اند، مثل سینوفارم و سینوواک، بخصوص در سالمندان ایمنی بالا و مناسبی ایجاد نمی‌کنند.

با این حال باید تاکید کرد که دو نوبت واکسن سینوفارم همچنان احتمال بستری و مرگ در اثر کرونا را در مقایسه با افراد واکسینه نشده چندین برابر کاهش می‌دهد.

طبق مطالعات گسترده در امریکا و اسرائیل، اثربخشی واکسن فایزر هم در پیشگیری از ابتلا با گذشت زمان کم می‌شود و از بالای ۹۰ درصد پس از دو نوبت اولیه، با گذشت ۶ ماه به زیر ۵۰ درصد افت می‌کند. این کاهش تدریجی درباره دیگر واکسن‌ها مثل آسترازنکا هم صادق است.

باز هم تاکید می‌کنیم حتی ماه‌ها پس دو نوبت فایزر، ایمنی فرد در مقابل کرونا هنوز چند برابر کسی است که واکسن نزده و محافظت آن از اشکال شدید بیماری هنوز بسیار بالاست.

اغلب کشورهای غربی که بیشتر جمعیت خود را با واکسن‌های فایزر، مدرنا و آسترازنکا واکسینه کردند، مانند آمریکا، بریتانیا و اتحادیه اروپا، تزریق یادآور را با این اولویت‌بندی آغاز کرده‌اند: کسانی که بیش از شش ماه از نوبت دوم واکسن‌شان گذشته باشد، دچار بیماری‌های زمینه‌ای خاص یا ضعف ایمنی بوده، کسانی که به دلیل شغلشان زیاد در خطر ابتلا باشند، مانند پرستاران و پزشکان و افراد بالای پنجاه سال، با اولویت اولیه برای بالای ۶۵ سال.
یادآور پس از دو نوبت سینوفارم (یا سینوواک)
پس از اینکه نتایج واکسیناسیون با این دو واکسن در کشورهای آسیایی، خاورمیانه و آمریکای‌جنوبی، اثربخشی کمتری را بخصوص در افراد مسن نشان داد، سازمان بهداشت جهانی توصیه کرد افراد بالای ۶۰ سال که دو نوبت این دو واکسن را زده‌اند، نوبت سوم را هم برای کامل شدن واکسیناسیون اولیه بزنند.

از واکسن‌های دیگر هم می‌توان بعنوان یادآور سینوفارم و یا سینوواک استفاده کرد؛ کما اینکه کشورهای بسیاری از جمله امارات، بحرین، شیلی، ترکیه و بریتانیا، برای کسانی که دو نوبت این واکسن‌ها را زده‌اند، یادآور فایزر، مدرنا یا استرازنکا را توصیه می‌کنند.
یادآور پس از دو نوبت استرازنکا
در بریتانیا برای یادآور واکسن استرازنکا، در درجه اول واکسن‌های فایزر و مدرنا توصیه می‌شوند. اما دوز سوم استرازنکا نیز آزمایش و اثربخش گزارش شده است.
یادآور پس از دو نوبت فایزر یا مدرنا یا یک نوبت جانسون و جانسون
با مجوز سازمان غذا و دارو آمریکا، بتازگی مرکز پیشگیری از بیماری‌های این کشور مدرنا و جانسون و جانسون را به واکسن‌های یادآور خود اضافه کرد که پیش از این تنها شامل فایزر می‌شد.

افراد واجد شرایط می‌توانند یادآور متفاوت با واکسیناسیون اولیه بزنند، مثلا پس از دو نوبت مدرنا یا یک نوبت جانسون و جانسون، یک نوبت فایزر برای یادآور بزنند.

به عبارت دیگر هر سه واکسن آمریکایی دارای مجوز می‌توانند یادآور هم باشند.
یادآور پس از دو نوبت اسپوتنیک
واکسیناسیون اولیه با واکسن اسپوتنیک انستیتو گامالیای روسیه نیز دو نوبتی ا‌ست، با این تفاوت که دو نوبت با هم فرق می‌کنند.

اگرچه این واکسن در چند مطالعه در آرژانتین، روسیه و کشورهای حاشیه خلیج فارس مانند بحرین در مقابل سویه‌های جدید موثر گزارش شده، حتی تا ۸۰ درصد محافظت از بیماری شدید در سویه دلتا، هنوز از سازمان بهداشت جهانی و سازمان دارویی اروپا مجوز اضطراری نگرفته است.

انستیتو گامالیا نوبت اول این واکسن با نام 'اسپوتنیک لایت' را بعنوان یادآور به کسانی پیشنهاد می‌کند که قبلا کرونا گرفته‌اند یا دو نوبت اسپوتنیک زده‌اند.

بحرین نیز مجوز یادآور اسپوتنیک را صادر کرده است.

بریتانیا برای افرادی که واکسن اسپوتنیک زده‌اند، یکی از واکسن‌های فایزر، مدرنا، استرازنکا را برای یادآور توصیه می‌کند.
یادآور سوبرانای-۲/پاستوکواک
این واکسن‌ها را موسسه فینلای کوبا تولید کرده و فناوری آن به انستیتو پاستور ایران منتقل شده است. واکسن سوبرانای-۲ دو نوبت اولیه دارد و یک یادآور به نام سوبراناپلاس.

سوبراناپلاس در مطالعات اولیه باعث افزایش ایمنی در کسانی شده که کرونا گرفته‌اند یا واکسن زده‌اند از این رو بعنوان کاندید خوبی بعنوان یادآور برای واکسن‌های دیگر توصیه شده ‌است. البته نتایج کامل مرحله سوم کارآزمایی بالینی که اثربخشی‌اش را در برابر سویه دلتا نشان می‌دهد هنوز منتشر نشده‌اند، از این رو هنوز مجوز اضطراری سازمان بهداشت جهانی را نگرفته است.
آیا واکسیناسیون ترکیبی کرونا موثر است؟
ترکیب واکسن‌های کرونا با فناوری‌های مختلف، چه برای نوبت‌های اولیه چه برای یادآور ممکن است در شرایطی اثربخشی را افزایش دهد.

این کار باید با بررسی کافی و پس از کارآزمایی‌های بالینی دقیق صورت گیرد اما در شرایط اضطراری فعلی و موج‌های متوالی همه‌گیری و عرضه ناکافی واکسن، بسیاری از کشورها مجبور به استفاده از ترکیب واکسن‌ها بخصوص برای یادآور شده‌اند.

چند مطالعه که در زمینه واکسیناسیون ترکیبی صورت گرفته، از جمله در بریتانیا (استرازنکا و فایزر) و در آمریکا (جانسون و جانسون، فایزر و مدرنا) نشان دادند که ترکیب آنها بی‌خطر اما موثر است. استرازنکا و اسپوتنیک هم برنامه‌ای برای کارآزمایی ترکیبی واکسن‌های خود دارند.

نهادهای مرجع در آمریکا و بریتانیا در شرایطی استفاده از یادآور متفاوت با نوبت‌های اولیه را جایز دانسته‌اند، مثلا در بریتانیا برای یادآور استرازنکا، واکسن‌های فایزر و مدرنا توصیه می‌شوند.

به همین ترتیب بسیاری از کشورهایی که ابتدا از واکسن‌های سینوفارم و سینوواک استفاده کردند، مثل امارات، بحرین، شیلی، برزیل و ترکیه، یادآور فایزر یا استرازنکا را برای افراد دارای اولویت توصیه می‌کنند.