عواقب اقتصادی تنشهای ایران و آذربایجان

دویچه وله ،دالغا خاتین‌اوغلو :

در بحبوحه تنش میان ایران و آذربایجان باکو و ایروان در حال عادی‌کردن مناسبات خود هستند و مناسبات اقتصادی سایر کشورهای دخیل در منطقه هم روز به روز توسعه بیشتری می‌یابد. ایران اما از این روندها برکنار مانده است.

نوک کوه یخ تنشهای ایران و آذربایجان طی هفته‌های گذشته با بازداشت دو راننده کامیون ایرانی به خاطر تردد غیرقانونی به منطقه خان‌کندی قره‌باغ کوهستانی نمایان شد و سپس با طیفی از ادعاهای تهران علیه باکو از جمله «آوردن اسرائیل به مرزهای ایران»، «اسکان هزاران داعشی در قره‌باغ»، «تلاش برای تغییر مرزها با ارمنستان» و نهایتا «انسداد راههای ایران به بازارهای گرجستان، روسیه و اروپا» بیشتر جلوه‌گر شد؛ اتهاماتی که دولت باکو به شدت رد کرده و «افترا» خوانده است.

نکته شگفت‌انگیز اینکه این ادعاهایی که ظاهری همسو با منافع ارمنستان و روسیه نیز دارد، نه تنها با استقبال هیچ کدام از این کشورها مواجه نشد، بلکه با ممنوعیت پرواز هواپیماهای آذربایجان از آسمان ایران، ارمنستان بلافاصله حریم هوایی خود را برای پروازهای باکو باز کرد و درست یک روز بعد از سفر وزیر خارجه ایران به روسیه برای جلب حمایت این کشور در فشار به جمهوری آذربایجان، غول نفتی لوک‌اویل روسیه اعلام کرد سهم خود در میدان گازی شاه‌دنیز آذربایجان را ۱۵.۵ درصد به ارزش ۲.۲۵ میلیارد دلار افزایش می‌دهد.

این شرکت هم‌اکنون به همراه شرکت بازرگانی نفت ایران هر کدام سهم ۱۰ درصدی در میدان عظیم شاه‌دنیز آذربایجان در دریای خزر دارند؛ با این تفاوت که بعد از تحریمهای آمریکا، همه درآمدهای ایران از این پروژه در حسابی در «جزایر کی‌من» بریتانیا واریز و همانجا مسدود می‌شود.

ادعاهای ایران برای ارمنستان نیز بی‌دردسر نبود. چند روزی بعد از افزایش تنشها میان باکو و تهران، گرجستان مرز خود برای عبور کامیونهای ایرانی و ارمنی به روسیه را بست و درست روزی که ارمنستان اجازه استفاده از حریم هوایی خود به هواپیماهای آذربایجان را داد، دوباره اجازه تردد برای کامیونهای ارمنی از گذرگاه «لارس شمالی» را صادر کرد.

هنوز گزارشی از اجازه دولت گرجستان به تردد کامیونهای ایرانی منتشر نشده است، اما روز پنج‌شنبه ۱۵ مهرماه، اوزجان آلاش، رئیس انجمن توسعه روابط تجاری ترکیه با ایران به خبرگزاری اسپوتنیک روسیه گفت که همه گذرگاه‌های ترکیه برای تردد کامیونهای ایرانی بسته شده است.

همچنین طی روزهای گذشته برخی نمایندگان مجلس آذربایجان با نماینده‌های احزاب سیاسی ارمنستان در وین دیدار داشتند و رؤسای جمهور دو کشور نیز اعلام کرده‌اند که برای مذاکرات صلح آماده هستند.

نکته جالب توجه اینکه در کنفرانس مطبوعاتی مشترک روز چهارشنبه، سرگئی لاوروف وزیر خارجه روسیه موضوع "نگرانی آذربایجان از مانور نظامی ایران در مرزهای قره‌باغ کوهستانی” را برجسته کرد و حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه ایران بلافاصله در میان سخنان وی گفت که «خیر، ایران نگران است». این صحنه شاید بیانگر عدم تمایل روسیه به شاخ و شانه کشیدن ایران در قفقاز، یا تلاش مسکو برای ساکت کردن اوضاع متشنج میان باکو و تهران باشد.
در هم‌تنیدگی قفقاز، روسیه و ترکیه
بعد از جنگ ۴۴ روزه قره‌باغ کوهستانی بی‌هیچ تردیدی ژئوپولیتیک منطقه دچار تغییرات اساسی شده است. اگرچه روسیه متحد ارمنستان بود و قرارداد نظامی با این کشور داشت، اما جنگ در منطقه قره‌باغ کوهستانی که بر اساس قوانین بین‌المللی خاک آذربایجان محسوب می‌شد، انجام شد و روسیه دخالتی نکرد.

از طرفی روابط بالای اقتصادی و حتی سیاسی روسیه با آذربایجان و ترکیه نیز چیزی نیست که به راحتی بتوان از کنار آن گذشت.

روسیه از زمان پایان جنگ قره‌باغ صادرات گاز به ترکیه را سه برابر کرده و در هفت ماه ابتدایی امسال به نزدیک ۱۴.۵ میلیارد متر مکعب رسانده است.

اول اکتبر امسال که ایران به شدت درگیر تنشهای سیاسی با آذربایجان بود، روسیه برای اولین بار انتقال گاز از خط لوله «جریان ترک» و از مسیر ترکیه به اروپا را آغاز کرد. همچنین ماه آینده توافق ۲۵ ساله خرید گاز ترکیه از روسیه به اتمام می‌رسد و انتظار می‌رود قرارداد جدید بلندمدت دیگری به ارزش دهها میلیارد دلار میان آنکارا و مسکو امضا شود.

آذربایجان نیز در نیمه دوم سال گذشته صادرات نفت از مسیر روسیه به بازارهای اروپایی را از سر گرفت و ۶۳۵ هزار تن نفت از این مسیر صادر کرد و امسال در نظر دارد این رقم را به ۱ میلیون تن برساند.

آذربایجان همچنین صادرات نفت و گاز خود از طریق خطوط لوله گرجستان به ترکیه و اروپا را به شدت افزایش داده است. از اواخر سال گذشته صادرات گاز آذربایجان به اروپا از مسیر گرجستان و ترکیه آغاز شد و طی هشت ماه گذشته بیش از ۵ میلیارد متر مکعب گاز فاز دوم میدان شاه‌دنیز آذربایجان از این مسیر راهی اروپا شده و یک و نیم برابر این رقم نیز در بازارهای داخلی گرجستان و ترکیه به فروش رسیده است.

گرجستان، روسیه و ترکیه فقط به خاطر ترانزیت نفت و گاز آذربایجان سالانه نزدیک دو میلیارد دلار درآمد دارند. همچنین قیمت گاز آذربایجان برای خود این کشورها نیز بسیار کمتر از قیمتهای کنونی گاز در بازارهای اروپایی است.

این تنها بخش کوچکی از همکاریهای انرژی کشورهای یاد شده است. آذربایجان با راه‌اندازی خط آهن باکو-‌تفلیس-‌قارص طی دو سال گذشته در واقع بخشی از جاده ابریشم را احیا کرد و هم‌اکنون حجم عظیمی از تجارت چین با قفقاز و ترکیه از همین مسیر و با گذشتن از دریای خزر و قزاقستان انجام می‌شود.

ارمنستان طی سالهای گذشته و ادامه اشغال اراضی آذربایجان از همه این پروژه‌ها کنار مانده بود و با توجه به این که مرز مشترکی با روسیه ندارد، از طرف آذربایجان، گرجستان و ترکیه در انزوا بود و تنها از طریق ایران راه نفس داشت.

اکنون طبق توافق آتش‌بس، ارمنستان باید کریدور آذربایجان-‌نخجوان را فعال کند و اگرچه این کریدور وابستگی آذربایجان به خاک ایران برای انتقال کالا به نخجوان و بالعکس را متوقف خواهد کرد، اما برای خود ارمنستان درآمدهای چشمگیری از بابت ترانزیت کالاها از ترکیه و نخجوان به آذربایجان و بالعکس ایجاد خواهد کرد. شاید در آینده از این مسیر بسیار کوتاهتر از گرجستان، برای ترانزیت کالا به کشورهای شرق خزر و چین نیز استفاده شود.

ایران نگرانی خود از «تغییرات احتمالی مرزها» را در رابطه با این کریدور اعلام می‌کند، اما این کریدور در خاک ارمنستان هست و باقی خواهد بود و همچنین، برخلاف گفته‌های مقامات ایران، ربطی به ترانزیت کالاهای ایرانی از مسیر ارمنستان به گرجستان و روسیه ندارد. به عبارتی هیچ صحبتی از تغییر مرزها در میان نیست.

در این میان روسیه نیز از بهبود وضعیت امنیتی قفقاز سود می‌برد. زمستان پارسال خط لوله انتقال گاز روسیه از طریق گرجستان به ارمنستان نیاز به تعمیرات فوری داشت و به خواهش دولت مسکو، آذربایجان برای چند هفته نیاز گاز ارمنستان را تامین کرد.

همچنین چند ماهی بعد از آتش‌بس قره‌باغ، ترکمنستان و آذربایجان بعد از سه دهه مناقشه پیرامون میدان نفتی و گازی «کپز» (به ترکمنی سردار)، نهایتا توافق کردند که اسم آنها را به «دوستلوق» (دوستی) تغییر دهند و شرکت لوک‌اویل روسیه آن را توسعه خواهد داد. نفت و گاز این میدان نیز از طریق خطوط لوله موجود و با گذشتن از گرجستان و ترکیه راهی اروپا خواهد شد.

ایران و آذربایجان نیز پروژه‌های مشترک زیادی دارند که با آرامش، احترام و فضایی دوستانه می‌توانند پیش ببرند. از جمله احداث دو نیروگاه آبی جدید بر روی رود ارس که اتفاقا کار ساخت آنها نیز چند سالی است آغاز شده، یا تکمیل خط آهن رشت-آستارا که هم می‌تواند از طریق زیرساختهای آماده در آذربایجان، به خط آهن باکو-‌تفلیس-‌قارص و هم به خطوط آهن گرجستان و روسیه متصل شود.