بررسی ریشه های تنش اخیر بین ایران و جمهوری آذربایجان

 نمایی از رزمایش فاتحان خیبر در شمال غرب ایرانرادیو فردا :گلناز اسفندیاری

به تازگی تنش میان تهران و باکو حول سه موضوع افزایش یافته است: رزمایش نظامی مشترک که نیروهای ارتش جمهوری آذربایجان در کنار نظامیان ترکیه و پاکستان در فاصله ۵۰۰ کیلومتری از مرز ایران برگزار کردند، محدودیت‌هایی که آذربایجان برای دسترسی رانندگان کامیون ایرانی به ارمنستان قائل شده و به بازداشت دو راننده ایرانی منجر شده است، و مناسبات آذربایجان با اسرائیل، که دشمن ایران است.

برگزاری رزمایش «فاتحان خیبر» از سوی ارتش جمهوری اسلامی ایران در روز جمعه ۹ مهر در مرزهای شمال غرب ایران به دنبال روزها نقل و انتقالات تجهیزات نظامی در منطقه، تنش را تشدید کرد.

رزمایش ایران پیش از برگزاری آن نیز با ابراز نگرانی الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، روبه‌رو شد که روز هفتم مهر در مصاحبه با خبرگزاری آناتولی ترکیه گفت که از طرح‌ریزی انجام این رزمایش ایران «شگفت‌زده» است.

آقای علی‌اف گفت «البته حق حاکمیت هر کشوری است که هر رزمایش نظامی در قلمرو خود انجام دهد. اما چرا اکنون و چرا در مرز ما؟» و همچنین یادآور شد که این نخستین بار از زمان فروپاشی شوروی و استقلال آذربایجان در ۳۰ سال اخیر است که ایران به قدرت‌نمایی در این بخش از مرزها اقدام می‌کند.
ارتباط دادن رزمایش‌ها به اسرائیل
مقامات ایران در واکنش به اظهارات الهام علی‌اف تأکید کردند که برگزاری مانورهای جنگی حق حاکمیت ایران است، هر چند که برخی از آنها نیز برگزاری رزمایش را علناً با حضور اسرائیل در جمهوری آذربایجان مرتبط دانستند.

حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه جدید ایران، ضمن تأکید بر اهمیت همکاری ایران و آذربایجان و برخورداری دو کشور همسایه از مرز مشترک ۷۰۰ کیلومتری، گفت که برگزاری رزمایش، حق ایران است.
نمایی از تجهیزات شرکت داده شده در رزمایش فاتحان خیبراو در دیدار با سفیر جدیدی که جمهوری آذربایجان همین روزها به ایران اعزام کرده، گفت که ایران «حضور و تحرکات علیه امنیت ملی خود را از سوی رژیم صهیونیستی (اسرائیل) در کنار مرزها تحمل نکرده و هر اقدام لازم را انجام خواهد داد».

همزمان، عباس موسوی، سفیر ایران در آذربایجان و سخنگوی پیشین دستگاه دیپلماسی ایران، در واکنش به حساسیتی که آذربایجان به رزمایش نظامی ایران نشان داده، گفته بود که این مانور «تمریناتی از قبل برنامه‌ریزی شده است» و درهر حال، «تهدیدی برای آذربایجان نیست».

اما امیر سرتیپ کیومرث حیدری، فرمانده نیروی زمینی ارتش ایران، در آغاز رزمایش در روز ۹ مهر، رزمایش را با مناسباتی که از نظر ایران میان آذربایجان و اسرائیل وجود دارد، مرتبط دانست.

ایران اسرائیل را عامل خرابکاری‌های پیاپی در برنامه هسته‌ای و کشتن مهره‌های این برنامه می‌داند، که مهم‌ترین مهره ترور شده، محسن فخری‌زاده، معاون وزیر دفاع و دانشمند ارشد برنامه اتمی ایران بود.

از نظر اسرائیل و برخی عوامل بین‌المللی، محسن فخری‌زاده مسئول ارشد برنامه مخفی هسته‌ای ایران بود که بر اساس گزارش‌های آمریکایی و سازمان ملل، ایران ظاهراً از ۱۸ سال پیش هدف تولید بمب هسته‌ای در این برنامه را رها کرد. محسن فخری‌زاده سرانجام در آذر ۱۳۹۹ در عملیات کمین‌گذاری پیشرفته منتسب به اسرائیل در حومه تهران کشته شد.

سرتیپ کیومرث حیدری گفته است که «از زمان باز شدن پای رژیم صهیونیستی (به آذربایجان)، حساسیت ایران نسبت به این بخش از مرزها افزایش یافته و تحرکات آنها کاملا زیر رصد ایران است».

فرمانده نیروی زمینی ارتش ایران افزود که «تهران همچنین نگران حضور "نیروهای تروریستی" است که از سوریه به این منطقه آمده‌اند».

اشاره آشکار سرتیپ حیدری به گزارش‌هایی در این زمینه است که مدعی بود ترکیه سال گذشته جنگجویان اسلام‌گرای فعال در جنگ سوریه را به خدمت گرفت تا به جمهوری آذربایجان رفته و به ارتش این کشور در جنگی که بر سر منطقه قره‌باغ علیا در برابر جمهوری ارمنستان در جریان بود، کمک کنند.

به گفته فرمانده نیروی زمینی ارتش ایران، تهران «اطمینانی ندارد که این جنگجویان داعشی این منطقه را ترک کرده باشند».
رزمایش سه برادر به تازگی بین آذربایجان، پاکستان و ترکیه برگزار شده بودجمهوری اسلامی ایران که خود ید طولایی در دخالت در جنگ‌های نیابتی دارد، سال گذشته نیز از تلاش‌های ادعایی در خصوص نقل و انتقال نیروهای داعشی از سوریه به نزدیکی مرزهای ایران در جمهوری آذربایجان ابراز نگرانی کرد.

رزمایش ایرانی با به کارگیری توپخانه، یگان‌های پهپادی و بالگردها و نیز یگان جنگ‌افزار الکترونیک موسوم به «جنگال»، ۱۸ روز پس از رزمایش مشترک نظامی آذربایجان، ترکیه و پاکستان در باکو صورت گرفت.

هدف اعلام شده از مانور «سه برادر- ۲۰۲۱»، «تقویت همکاری‌های موجود» میان ارتش‌های سه کشور یاد شده بود؛ امری که همان روزها هشدار نماینده ولی فقیه در استان اردبیل را به دنبال داشت که خطاب به جمهوری آذربایجان گفت «با دم شیر بازی نکنید».
نگرانی ایران از در حاشیه ماندن
تورج اتابکی، استاد ارشد تاریخ اجتماعی غرب آسیا و آسیای مرکزی در دانشگاه لیدن در هلند به رادیو اروپای آزاد، رادیو آزادی، گفته است که تهران نگران «قرار گرفتن در حاشیه است».

او یادآور شد که ترکیه، دومین ارتش بزرگ ناتو و پاکستان یک قدرت هسته‌ای است و قرار گرفتن آنها در رزمایش نظامی در کنار ارتش جمهوری آذربایجان، روسیه و ایران را نگران می‌کند، و مانور نظامی ایران بیانگر این نگرانی است.

آیت‌الله حسن عاملی، نماینده رهبر جمهوری اسلامی در اردبیل و امام جمعه این استان در نماز جمعه روز ۲۶ شهریور گفت که کشورها حق برگزاری رزمایش نظامی را دارند اما با برگزاری رزمایش سه کشور رخدادی رقم خورده که «ما نمی‌توانیم به آسانی از آن بگذاریم».

او به مصاحبه‌ای اشاره کرد که روزنامه ینی شفق ترکیه، ناشر دیدگاه‌های رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، با یک عضو مجلس جمهوری آذربایجان انجام داده و با این عنوان منتشر شد: «ایران از نقشه ناپدید می‌شود».
مقام‌های ایرانی رزمایش اخیر در شمال غرب کشور را به نفوذ اسرائیل در آذربایجان ربط می‌دهندنماینده آیت‌الله خامنه‌ای در استان اردبیل افزوده بود «از آن‌جا که جمهوری آذربایجان و ترکیه به حقوق ایران، به عنوان همسایه احترام نگذاشتند، از شورای عالی امنیت ملی ایران می‌خواهیم که دست سپاه پاسداران را باز بگذارد تا دست‌کم بخشی از توان ایران را در این سوی مرز به نمایش گذاشته و خطاب به آنها بگوید: مبادا با دم شیر بازی کنید».

این اظهارات همچنین با زمانی کوتاه پس از آن مصادف بود که جمهوری آذربایجان به تازگی برای رانندگان کامیون ایرانی که بار و سوخت ایرانی را از خاک آذربایجان به سوی ارمنستان می‌بردند، «مالیات جاده» وضع کرد.

باکو در جنگ ۴۴ روزه اخیر با ارمنستان توانست بخش‌هایی مهم از سرزمین‌هایی را که دهه‌ها در دست ارمنستان بود، دوباره به زیر کنترل خود درآورد.

ایران برای آزادی دو راننده بازداشت‌شده خود در جمهوری آذربایجان تلاش گسترده‌ای انجام داد زیرا این رویداد، یک الگوی نمادین برای آینده نیز هست.

در حالی که ایران و آذربایجان در طول دهه‌ها از مناسبات خوبی برخوردار بوده‌اند، تهران به طور فزاینده از نفوذ اسرائیل در آذربایجان ابراز نگرانی می‌کند.

حسن عاملی روز ۳۰ شهریور نیز در گفت‌وگو با خبرگزاری فارس، که نزدیک به سپاه پاسداران است، گفت که رزمایش ایرانی در طول مرزها با آذربایجان، پیامی برای اسرائیل دارد. به گفته او، «اسرائیل به آذربایجان آمده کرده تا علیه ایران توطئه کند».