انقلاب؛ میدانی بی‌دفاع در قلب تهران

ایران وایر - بهنام قلی پور: یکی از مهم‌ترین مسایل شهرهای ایران، تاب‌آ‌وری آن‌ها در مقابل بحران‌هایی نظیر جنگ، آشوب و اعتراض‌های خیابانی است. در شهر تهران هم «میدان انقلاب» به عنوان میدانی نمادین و تاریخی، همواره از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بوده و در تاریخ معاصر، از مهم‌ترین مکان‌های جغرافیایی در حوزه سیاست و اعتراض به شمار رفته است.
 
به تازگی یک پژوهش رسمی درباره میزان آسیب‌پذیری این میدان منتشر شده است که خلاصه آن‌ را در گزارش زیر می‌خوانید.
 
***
 میدان انقلاب، گره‌گاه خیابان‌های «کارگر» در شمال و جنوب، «آزادی» در غرب و «انقلاب اسلامی» در شرق است. به همین دلیل هم در فهرست پر رفت و آمدترین مناطق تهران قرار گرفته است.
 
بافت شهری میدان انقلاب کاملا تجاری است و ساختمان‌های اداری معدودی در محدوده آن قرار دارند. دسترسی آسان به مترو (ایستگاه میدان انقلاب، خط٤) و خطوط پر سرعت اتوبوس «بی‌آر‌تی» (BRT) به این میدان سبب شده است تا جمعیت غیر ساکن بسیار زیادی در آن تردد داشته باشند و آن را به یکی از شلوغ‌ترین محلات تهران تبدیل کنند.
 
«دانشگاه تهران» در اطراف میدان انقلاب است؛ دانشگاهی که مصلای آن هر هفته شاهد برگزاری نماز جمعه و بسیاری دیگر از برنامه‌های مذهبی و سیاسی است.
 
این میدان یکی از نزدیک‌ترین میادین به کانون جغرافیایی قدرت در تهران محسوب می‌شود؛ یعنی جایی که بیت رهبری، نهاد ریاست جمهوری، مجمع تشخیص مصلحت نظام و شورای عالی امنیت ملی در آن متمرکز شده‌اند؛ محلی در حوالی میدان «پاستور» (ناحیه یک منطقه ۱۱ شهرداری تهران) که در جنوب میدان انقلاب واقع شده است.
 
دور میدان انقلاب سه سینما وجود دارد؛ «مرکزی»، «بهمن» و «پارس». هم‌چنین مراکز تجاری و مرکز کامپیوتر موبایل در این محدوده قرار گرفته‌اند.
 
پمپ بنزین «وصال» در مسیر شرق میدان انقلاب و جایگاه «نامجو» در تقاطع «خوش» هم در مسیر غربی آن قرار دارند. وجود «دانشگاه تهران»، مغازه‌های کتاب‌فروشی و تئاتر شهر در محدوده، فضایی کاملا فرهنگی‌هنری به وجود آورده است.
 
ساختار اجتماعی که همواره در این محله و میدان دیده می‌شود، اغلب جوانان هستند. در کوچه‌های این منطقه، منازل مسکونی که ترکیبی از خانه‌های قدیمی و نوساز هستند، دیده می‌شوند.
 
در حال حاضر، بخش اصلی ساختار اداری، اقتصادی و سیاسی ایـران در شهر تهران متمرکز شده‌ است و بیش از هزار و ۵۰۰ سازمان دولتی در این شهر مستقر هستند که مهم‌ترین آن‌ها در ناحیه یک منطقه ۱۱ شهرداری تهران و حوالی میدان انقلاب واقع شده‌اند.
 
نتایج یک تحقیق می‌گوید در صورت بروز حمله نظامی، وضع این منطقه چندان تعریفی نخواهد داشت و بیش از ۹۲ درصد بلوک‌های ساختمانی واقع در این محدوده در صورت بروز حمله هوایی، آسیب‌پذیری متوسط به بالا خواهند داشت.
 
این ناحیه، به‌ویژه در محدوده میدان انقلاب، نقاط ضعف بی‌شمار دیگری از نظر «پدافند عامل و غیرعامل» دارد. فصل‌نامه «تحقیقات جغرافیایی» در تازه‌ترین شماره خود، تحقیقی تقریبا جامع از نقاط آسیب‌پذیر میدان انقلاب منتشر کرده است.
 
این تحقیق با عنوان «ارزیابی فضاهای شهری مبتنی بر اصول پدافند غیرعامل؛ مطالعه موردی محدوده میدان انقلاب تهران» در شماره بهار این فصل‌نامه منتشر شده است.
 
آن‌طور که این پژوهش نشان می‌دهد، مهم‌ترین شاخص‌های آسیب‌پذیری میدان انقلاب، در بخش‌های شریان حیاتی، ساختار کالبدی، مراکز امداد، شبکه دسترسی و حمل‌ونقل، جمعیت در معرض خطر، تمرکز فعالیت و مراکز سیاسی امنیتی قرار دارند.

در هر شاخص، زیر شاخص‌هایی که از منظر پدافند غیرعامل در محدوده مورد مطالعه آسیب‌زاتر بوده‌اند هم دیده می‌شوند.
 
در شاخص شریان حیاتی، به‌ ترتیب آب، برق و گاز، در شاخص ساختار کالبدی، تراکم ساختمان و بافت منطقه، در شاخص مراکز امداد، بیمارستان‌ها، در شاخص شبکه دسترسی و حمل‌ونقل، مترو، در شاخص جمعیت در معرض خطر، تراکم جمعیت، در شاخص تمرکز فعالیت، مراکز آموزشی فرهنگی و در شاخص مراکز سیاسی امنیتی، مراکز نظامی میزان آسیب‌پذیری این میدان مشخص شده است.
 
آسیب‌پذیری شریان‌های حیاتی این تحقیق می‌گوید آسیب‌پذیری نخست میدان انقلاب مربوط به شریان‌های حیاتی است و بیشترین آسیب‌پذیری هم در بخش آب، برق و گاز است.
 
آسیب‌پذیری ساختار کالبدی دومین عامل آسیب‌پذیری میدان انقلاب مربوط به ساختار کالبدی است که تراکم ساختمان، فرم، فضا و عرض کم معابر شدت آسیب منطقه را «خیلی زیاد» کرده‌اند.
 
آن‌طور که در این تحقیق آمده است، بافت قدیمی و فرسوده‌ اطراف میدان انقلاب در زمان بلایای طبیعی و انسانی آسیب‌پذیری بالایی دارد.
 
آسیب‌پذیری مراکز امداد سومین عامل آسیب‌زا در میدان انقلاب، مراکز امداد شناخته شده است. در قسمت شرق محدوده مورد مطالعه، دسترسی به مراکز درمانی وجود ندارد. بنابراین، در وهله اول، خدمات‌رسانی به بیماران در این منطقه با توجه به دوری از مراکز درمانی، در موارد اورژانسی ریسک بالایی دارد.
 
هم‌چنین دوری از مراکز بهداشت برای ساکنان این منطقه باعث افزایش تردد و بالطبع افزایش ترافیک شده است.
آسیب‌پذیری شبکه حمل و نقل شبکه دسترسی و حمل ونقل عامل چهارم آسیب‌زای منطقه شناخته شده است. در منطقه مورد مطالعه، خروجی مترو در میدان انقلاب قرار دارد که از مهم‌ترین زیرساخت‌ها و ابزارهای پدافند غیرعامل شهری است و در زمره اصلی‌ترین منابع نیز محسوب می‌شود.
 
این تحقیق به این نتیجه رسیده است که استحکامات مترو در این منطقه باید طوری استتار شوند که در مقابل اصابت مستقیم بمب، راکت، موشک، گلوله توپخانه، خمپاره یا ترکش آن‌ها مقاومت کند یا مصون بماند.
 
آسیب‌پذیری تراکم جمعیت عامل پنجم آسیب‌زا در میدان انقلاب، تراکم جمعیت است. منطقه مورد مطالعه جمعیت بالایی از ساکنان دارد که در زمان وقوع بحران می‌تواند آسیب‌ها را دوچندان کند.
 
آسیب‌پذیری حجم تردد فعالیت زیاد و حجم تردد بالا در این محدوده و نیز وجود افراد غریبه در منطقه، امکان ازدحام و سرقت را بالا می‌برند. این عامل ششم آسیب‌زا میدان انقلاب به شمار می‌رود.
 
این تحقیق می‌گوید با توجه به تمرکز فعالیت مراکز کتاب‌فروشی و وجود انبارهای کتاب در محدوده، در مواقع بحران احتمال آتش‌سوزی بسیار بالا است.
 
آسیب‌پذیری مراکز سیاسی و امنیتیوجود مراکز سیاسی امنیتی نیز به عنوان عامل آسیب‌زای هفتم منطقه با درجه خیلی زیاد شناخته شده است. در محدوده مورد مطالعه، سفارت‌خانه، ساختمان‌های قوه قضاییه، دادگستری و مراکز نظامی وجود دارند که در پدافند غیرعامل باید مدنظر قرار بگیرند.

نقشه زیر، نمایی کلی از مجموعه آسیب‌های میدان انقلاب در حوزه زیرساخت‌های آب، امداد و نجات، برق، جمعیت، دسترسی، فعالیت، گاز و مخابرات است.
 
این نقشه می‌گوید که شدت آسیب‌پذیری برای قسمت اعظم محدوده میدان انقلاب زیاد بوده و اولویت آسیب‌ها با شاخصه‌های شریان‌های حیاتی، ساختار کالبدی، تمرکز فعالیت و جمعیت است.