«محمد» از «جهنم» حذف شد؛ سرایت سانسور از تهران به آمستردام

 نسخه‌‌ای از کمدی الهی متعلق به خورخه لوئیس بورخس به همراه دست‌نوشته‌ای از او در صفحه نخست این کتابرادیو فردا :رزیتا ناظر

در حالی که ایتالیا خود را برای برگزاری باشکوه برنامه‌های هفتصدمین سالمرگ دانته آلیگیری آماده می‌کند، ترجمه هلندی «کمدی الهی»،کتاب مشهور این نویسنده، در اروپا سانسور شد.

ناشر هلندی این کتاب بر اساس یک تصمیم پیشگیرانه با هدف آنچه پرهیز از «جریحه‌دار کردن بی‌مورد [مسلمانان]» اعلام شده، نام محمد، پیامبر مسلمانان را از نسخه هلندی «جهنم»، جلد اول کتاب سه‌جلدی «کمدی الهی» حذف کرده است.
محمد در دوزخ دانته
دانته که از او به عنوان «پدر زبان ایتالیایی» نام می‌برند، در بخش نخست «کمدی الهی» وقتی به‌عنوان راوی وارد دوزخ می‌شود و از طبقات دوزخ بازدید می‌کند، می‌بیند که برخی، از جمله محمد، که از چهره‌های تاریخی هستند، به دلیل گناهانی که مرتکب شده‌اند، در حال مجازات شدن‌اند.

نکته مهم درباره ترجمه هلندی کتاب این است که ناشر برای توجیه این سانسور از عنوان «اقتباس» به جای «ترجمه» استفاده کرده است، در صورتی که منتقدان می‌گویند در اقتباس فرم تغییر می‌کند نه این‌که محتوا سانسور شود.

در واقع اصل شعر دانته حفظ شده، ولی نام محمد از آن حذف شده است؛ امری که آشکارا مداخله در یک اثر با انگیزه‌های غیرادبی ارزیابی شده است.
از دانته به عنوان «پدر زبان ایتالیایی» نام می‌برنداین اولین بار است که این اثر ادبی در یکی از کشورهای اروپایی، به دلایل مذهبی و سیاسی، به صورت ناقص منتشر می‌شود.

به همین دلیل، این اقدام ناشر هلندی (Blossom Books) با واکنش منفی برخی نهادهای صنفی نویسندگان، از جمله انجمن قلم فرانسه و همچنین انجمن‌های فرهنگی اروپا، مواجه شده است.

آنان این پرسش را مطرح کرده‌اند که چگونه ممکن است هفتصد سال پس از مرگ دانته، اثر او که یکی از شاهکارهای «دولچه استیل نوو» (جنبش ادبی قرون وسطای ایتالیا) محسوب می‌شود، در اروپا سانسور شود.

موضوع سانسور محمد از «جهنم» اولین بار در گفت‌وگوی مترجم هلندی این کتاب با یک رادیو در بلژیک فاش شد. او گفت که نام محمد از این متن ادبی حذف شده، اما پاپ‌ها، یهودا، قاتلان سزار و همجنسگرایان که کلیسای کاتولیک آنان را گناهکار می‌دانسته، حذف نشده است.

این اقدام ناشر هلندی به این معنی است که بیم واکنش تند و افراطی از سوی مسلمانان اروپا به انتشار اصل این کتاب، با توجه به اتفاقاتی که درباره کاریکاتورهای محمد در اروپا پیش آمد، بسیار جدی‌تر و نگران‌کننده‌تر از واکنش مسیحیان به آن تلقی و ارزیابی شده است.

همچنین قتل ساموئل پاتی، معلم فرانسوی، که به‌تازگی اتفاق افتاد، موجی دیگری از وحشت از اسلامگرایان افراطی را در اروپا حکمفرما کرده است. جرم آقای پاتی از نظر قاتلش این بود که کاریکاتورهای محمد را در کلاس درس خود به دانش‌آموزان نشان داده بود.
سردیس دانتهواکنش‌ انجمن‌ها و چهره‌های فرهنگی
ژان موزیتلی، رئیس ایتالیایی انجمن فرهنگی «ایتالیک» در پاریس که از ۲۰ سال پیش در زمینه گسترش فرهنگ ایتالیایی فعالیت می‌کند، با انتشار بیانیه‌ای این اقدام ناشر هلندی را «نقض آزادی بیان» توصیف کرد و نوشت: «با این سرعت، به‌زودی قرون وسطای دانته در مقابل عصر ما به عنوان یک دوره روشنگری شناخته خواهد شد.»

همچنین انجمن قلم فرانسه با انتشار بیانیه‌ای تأکید کرد: «امروز بیش از هر زمان دیگری، آزادی بیان ما که به سادگی به دست نیامده باید به قلب تپنده مدرنیته‌مان تبدیل شود، نه به مترسک زمین انفعال ما.»

انجمن قلم فرانسه با یادآوری موارد مشابه در تاریخ معاصر اروپا، از چاپ رمان «آیات شیطانی» سلمان رشدی تا برخورد نازی‌های آلمان با کتاب، نسبت به تکرار این گونه موارد سانسور هشدار داده است.
طرح جلد بخش دوزخ کمدی الهی با ترجمه شجاع‌الدین شفاهمچنین رئیس انجمن لنگوافرانکا (LINGUAFRANCA) که جمعی از نویسندگان و مترجمان فرانسوی و ایتالیایی عضو آن هستند، اعلام کرد: «طنز تلخ تاریخ این است که ‘کمدی الهی’ به‌شدت متأثر از فرهنگ عرب-مسلمان بوده که در آن زمان بر بخش‌هایی از اروپا تسلط داشت. حتی برخی از جمله‌های این کتاب عربی است که با حروف لاتین نوشته شده است.»

مورنا کامپانی، فیلمساز و بنیانگذار یک مؤسسه دانشگاهی که در شهر راونا (محل درگذشت دانته) به دنیا آمده، نیز بخش‌های سانسورشده کتاب را دقیقاً بخش‌های بین فرهنگی آن دانسته است.

روزنامه هلندی‌زبان دی استاندارد بلژیک نیز اساساً چنین سانسوری را توهین به مخاطبان مسلمان و همچنین خوانندگان جوان این کتاب توصیف کرده است. این روزنامه نوشت که چنین اقدامی به معنی ناتوانی این دسته از خوانندگان در فهم این اثر ادبی و قرار دادن آن در بستر تاریخی‌اش است.

عبدالقادر بن‌علی، نویسنده هلندی مراکشی‌، نیز با ابراز تأسف از اقدام ناشر هلندی، آن را برای پرهیز از مشکلی ارزیابی کرد که در مورد کتاب کمدی الهی «هرگز به وجود نیامده است».

او گفت پس از اقدام ناشر هلندی برای سانسور نسخه هلندی کمدی الهی، به سراغ ترجمه‌های معاصر این کتاب به زبان عربی رفته و با بررسی آنها متوجه شده که خود اعراب مسلمان، متن کتاب دانته را به همان شکل اصلی خود حفظ کرده‌اند: «غالبا در پائین صفحه توضیح داده‌اند که این متن مربوط به یک نویسنده ادبی و یک صحنه‌ای است که باید در دوران و بستر خودش قرار داده شود.»
سانسور «کمدی الهی» در ایران
اما پیشتر سابقه داشته که کتاب «کمدی الهی» در کشورهای دارای اکثریت مسلمان سانسور شود.

حدود دو دهه پیش، سانسور این کتاب در ترجمه فارسی‌اش به قلم فریده مهدوی دامغانی، اعتراض رسانه‌های ایتالیایی را برانگیخته بود.

این در حالی بود که این مترجم برای ترجمه این شاهکار ادبی در ایتالیا جایزه گرفته بود.
فریده مهدوی دامغانی پس از ترجمه [سانسورشده] کمدی الهی در ایتالیا برای این ترجمه جایزه گرفتوقتی روزنامه ایتالیایی کوریرا دلاسرا به سراغ فریده مهدوی دامغانی رفت و از او دلیل این اقدامش را پرسید، او گفت: «از آنجایی که معتقدم انتشار دانته سانسورشده بهتر از پخش نشدن آن در کتابفروشی‌هاست، تصمیم به ترجمه این کتاب گرفتم و از این عمل نیز به هیچ وجه پشیمان نیستم.»

این مترجم دانته را متهم کرد که «معلومات کمی» درباره دین اسلام داشته و به همین دلیل دچار «اشتباه» شده است.

پیش از انقلاب شجاع‌الدین شفا ترجمه‌ای بدون سانسور را از کمدی الهی دانته منتشر کرده بود، اما این ترجمه در سال‌های پس از انقلاب در ایران ممنوع شد.

با این حال، پس از فریده مهدوی دامغانی، مترجمان ایرانی دیگری از جمله میرجلال‌الدین کزازی نیز سراغ این اثر مشهور رفتند. کاوه میرعباسی، یکی از این مترجمان، در مراسمی بدون اشاره مستقیم به پیامبر مسلمانان گفت دانته در این اثر «با افراد خوب و تأثیرگذار» مشکل «شخصی» داشته و به این دلیل آن‌ها را به قعر جهنم فرستاده است.
فهم بازنمایی محمد در غرب
رنه سکاتی، نویسنده و پژوهشگری که درباره رابطه دانته با متفکران عرب تحقیق کرده، به نشریه لوپوئن گفته است این ساده‌لوحانه است که باور کنیم دانته، در مقام نویسنده، همه قضاوت‌هایی را که منجر به مجازات ساکنان جهنم می‌شود، تأیید می‌کند.

این پژوهشگر تأکید می‌کند که دانته مخترع جهنم نیست و خودش تصمیم نگرفته که چه کسی مجازات شود، بلکه او نظر مسلط دوران خود و محکومیت‌های نهاد کلیسای موجود را بازتاب داده است.
این اولین بار است که اثر ادبی دانته در یکی از کشورهای اروپایی، به دلایل مذهبی و سیاسی، به صورت ناقص منتشر می‌شود.درباره تصویر و بازنمایی محمد در آثار غربی‌ها مقالات و پژوهش‌ها و کتاب‌های متعددی نوشته شده و فهم بازنمایی محمد در غرب بدون شناخت روند برخورد نویسندگان و فیلسوفان غربی با پیامبر مسلمانان ممکن نیست.

این روند فراز و نشیب فراوان داشته است و از «محمد شیطانی» و «پیامبر ترک‌ها» تا «محمد رمانتیک» و «محمد قهرمان» را شامل می‌شود.

متون غربی درباره پیامبر مسلمانان از جمله «کمدی الهی» اکنون به بخشی از تاریخ دین اسلام تبدیل شده است. سانسور آن‌ها نه فقط به معنی ترس از مواجهه با واقعیت تاریخی آثار است بلکه فهم این آثار را برای نسل جدید نیز دشوار می‌سازد.