دیدار پاپ با سیستانی؛ انکار جایگاه دینی خامنه‌ای

ایران وایر - گلناز مهدوی :تصویر پاپ «فرانسیس»، رهبر مسیحیان کاتولیک جهان، در لباس تمام سفید و «علی سیستانی» در عبا و عمامه مشکی در کنار یکدیگر از روز گذشته رسانه‌های جهان را تسخیر کرده است. این اولین بار است که یک پاپ کاتولیک با یک مرجع تقلید ارشد شیعه دیدار کرده است.
 
چرا این دیدار مهم است و پیام آن برای «علی خامنه‌ای»، رهبر جمهوری اسلامی، و روحانیان طرفدار او در قم و نجف که او را ولی امر مسلمین جهان می‌خوانند، چیست؟ «محمدتقی فاضل میبدی»، عضو «مجمع محققین و مدرسین حوزه علمیه قم»، و «حسن فرشتیان»، دین‌پژوه و حقوق‌دان، در گفت‌و‌گو با «ایران‌وایر» به این پرسش پاسخ داده‌اند.
 ***
اهمیت دیدار پاپ و آیت‌الله سیستانی برای اولین بار بعد از ۱۵ ماه قرنطینه عالم‌گیری کرونا برای سفر به عراق روز جمعه ۱۵اسفند۱۳۹۹، از واتیکان خارج شد. تا اینجای این سفر چهار روزه که گفته می‌شود برای دیدار با مسیحیان عراقی ترتیب داده شده است، علاوه بر مقامات دولت عراق و اسقف کلیسای کاتولیک عراق، پاپ با یک رهبر مسلمان و شیعه هم دیدار کرده است؛ آیت‌الله علی سیستانی. دیدار پاپ فرانسیس با آیت‌الله سیستانی از این جهت که نخستین دیدار یک پاپ کاتولیک با یک مرجع تقلید ارشد شیعه است، اهمیتی تاریخی دارد.
 
پاپ فرانسیس پیشروترین رهبری است که واتیکان تا به‌ حال به خود دیده است. او به‌ خاطر عقاید بازش درباره مسلمانان، مهاجران و همجنسگرایان مشهور است. تا به‌ حال اصلاحات بسیاری را در مقررات درون کلیسایی اعمال کرده است. او در انتخاب کاردینال‌های خود نیز به نکاتی مانند مواضع آن‌ها درباره مهاجران، تغییرات آب‌وهوایی و محیط زیست، توجه به حقوق و مطالبات همجنسگرایان کاتولیک، تمرکززدایی از قدرت کلیسا در رم و انتقال آن به مراکز کاتولیک‌ها در آفریقا، آسیا و آمریکای جنوبی و همینطور گفت‌وگوی بین مذاهب، توجه بسیار کرده است.
 
پاپ فرانسیس در موضوع گفت‌وگوی بین مذاهب تنها به انتخاب کاردینال‌های همسو با خود اکتفا نکرده است. او در کارنامه آوانگارد خود سابقه سه بار دیدار با »احمد الطیب مام الازهر» را که از مهم‌ترین مراکز علوم اسلامی در جهان است، دارد. اما دیدار او با آیت‌الله سیستانی آن هم در شرایط عالم‌گیری ویروس کرونا و بلافاصله بعد از ۱۵ ماه قرنطینه، حاوی پیام‌های سیاسی و مذهبی برای رهبر جمهوری اسلامی و روحانیان طرفدار او در قم است.
 
درباره اهمیت دیدار پاپ فرانسیس با آیت‌الله سیستانی، محمدتقی فاضل میبدی، عضو مجمع محققین و مدرسین حوزه علمیه قم، به ایران‌وایر می‌گوید: «این دیدار نه تنها برای عالم تشیع بلکه برای اهل تسنن و اهل مسیحیت نیز مهم است، زیرا هم تاثیر معنوی و اخلاقی دارد و هم تاثیر سیاسی. این ملاقات نشان‌دهنده این پیام است که تمام ادیان می‌توانند در کنار هم و با احترام متقابل نسبت به هم، زندگی مسالمت‌آمیزی داشته باشند. این دیدار حاوی این پیام است که پیروان ادیان مختلف باید به جنگ‌های اعتقادی و ایدئولوژیکی در دنیا که موضوعاتی ساختگی و ابزار حاکمان سیاسی است، پایان دهند. این ملاقات نشان می‌دهد که انسان به ذات خود در هر کجای دنیا که زندگی کند، دارای ارزش است و حفظ کرامت او حائز اهمیت است.»
 
اهمیت دیدار پاپ و آیت‌الله سیستانی اما از دید حسن فرشتیان، دین‌پژوه ساکن فرانسه، بیشتر سیاسی است. او معتقد است: «از یک سو انتخاب جایگاه نجف از این جهت که نماینده اسلام شیعه یا همان اسلام اقلیت است، حائز اهمیت است و از سوی دیگر، انتخاب شخص آیت‌الله سیستانی.»
 
فرشتیان می‌گوید: «در جهان اسلام ایران به عنوان مهد تشیع شناخته می‌شود و جمهوری اسلامی هم ادعای رهبریت نه‌ تنها اهل تشیع، بلکه کل مسلمانان جهان را دارد. اما طبیعی است که رهبر جمهوری اسلامی به دلیل آن بخش حکومتی نمی‌تواند چنین جایگاه مذهبی داشته باشد و این جایگاه به صورت طبیعی در اختیار آیت‌الله سیستانی قرار می‌گیرد، زیرا از مناصب حکومتی به دور است.»
 
چرا پاپ فرانسیس تهران و قم را برای سفر انتخاب نکرده است؟این‌ که جمهوری اسلامی مدعی رهبری جهان اسلام است بر هیچ‌کس پوشیده نیست. اما ظاهرا بیرون از مرزهای بیت‌ رهبری و ایران، رهبران جهان و به خصوص پاپ فرانسیس، رهبر کاتولیک‌های جهان، به‌گونه‌ای دیگر می‌اندیشند. به عقیده حسن فرشتیان، دین‌پژوه و حقوق‌دان، وضعیت آزادی ادیان در ایران نیز یکی از دلایلی است که پاپ مقصد سفر خود برای گفت‌وگوی بین مذاهب را عراق تعیین کرده است و نه ایران. او در این زمینه به ایران‌وایر می‌گوید: «پارادوکس‌هایی که در جمهوری اسلامی وجود دارد، مثل فشارهایی که بر اقلیت‌های مذهبی وارد می‌شود، مانع گفت‌وگوی بین مذاهب است. طبیعتا در جمهوری اسلامی با توجه به حاکمیت بخشی از روحانیت و این‌ که رهبر جمهوری اسلامی یک فرد روحانی است و ولایت فقیه بر ایران حاکم است، رهبر باید پاسخگوی رفتارهای نظام با اقلیت‌های مذهبی و دینی باشد. روحانیان حاکم بر ایران باید پاسخگو باشند که چرا اهل تسنن در تهران حق داشتن مسجد ندارند، چرا مسیحیان از حقوق برابر شهروندی با دیگران برخوردار نیستند و بدتر از همه این‌ها چرا نوکیشان با این همه مشکل مواجه می‌شوند.»
 
او ادامه می‌دهد: «از نظر جمهوری اسلامی اگر در یک کشور غیر‌اسلامی، تعدادی از شهروندان مسلمان شوند، کاملا طبیعی است و جمهوری اسلامی حامی آن‌ها می‌شود یا اگر در یک کشور سنی عده‌ای شیعه شوند، جمهوری اسلامی کاملا حامی آن‌ها خواهد بود و تقاضای مسجد و حسینیه برای آن‌ها می‌کند، ولی برعکس آن وجود ندارد. یعنی اگر در جمهوری اسلامی شیعیانی سنی شوند و مسلمانانی مسیحی شوند، این افراد با مشکلاتی مواجه می‌شوند.»
 
پایان رهبری خودخواندهعلی خامنه‌ای از زمانی که به عنوان مرجع معرفی شد، از آیت‌الله سیستانی دل خوشی ندارد. این کدورت با سقوط حکومت «صدام حسین» و مداخله‌های نظامی و سیاسی ایران در عراق تشدید شده است. آیت‌الله سیستانی طی ۲۰ سالی که از حمله آمریکا به عراق و سقوط صدام حسین می‌گذرد، همیشه خواهان عدم مداخله دولت‌های خارجی در اداره عراق بوده است. گواه این موضوع حمایت او از اعتراضات مردمی عراق در سال ۲۰۱۹ بود که یکی از مطالبات اصلی آن‌ها مبنی بر عدم دخالت ایران در سیاست داخلی عراق  بود که به خوبی در شعار «بغداد باید آزاد شود، ایران باید برود» می‌گنجید.
 
هر چه علی خامنه‌ای سعی می‌کند حفظ ظاهر کند و این کدورت را علنی نکند، آیت‌الله سیستانی به‌ وضوح نارضایتی خود را از اقدامات جمهوری اسلامی بروز می‌دهد. او بارها در نپذیرفتن ملاقات مقامات سیاسی نزدیک به خامنه‌ای این را نشان داده است. سیستانی «محمود احمدی‌نژاد» را در دوره‌ای که محبوب علی خامنه‌ای بود، «قاسم سلیمانی»، فرمانده ارشد سپاه قدس، و به تازگی «ابراهیم رئیسی» را به حضور نپذیرفته است.
 
به نظر می‌رسد که آیت‌الله علی سیستانی حتی در منازعه بین «اکبر هاشمی رفسنجانی» و علی خامنه‌ای هم بیشتر متمایل به رفسنجانی بوده است. سخنان خبرساز او درباره اختلاف رفسنجانی و خامنه‌ای که در سال ۱۳۸۷ و در ملاقات با رفسنجانی مطرح شده بود، گواه پیگیری جریان‌های سیاسی رقیب خامنه‌ای توسط اوست.
 
بنابراین، سفر پاپ به عراق و نه ایران و دیدار او با آیت‌الله سیستانی و نه علی خامنه‌ای حاوی یک پیام سیاسی و مذهبی مهم است. از نظر پژوهشگران دینی این پیام در واقع پایان ادعای جمهوری اسلامی بر رهبری مذهبی جهان تشیع است.
 
حسن فرشتیان در این باره به ایران‌وایر می‌گوید: «اطرافیان آقای خامنه‌ای او را به‌ عنوان رهبر جهان تشیع و حتی گاهی رهبر جهان اسلام مطرح می‌کنند و او استنکاف نمی‌کند و حتی با پیام‌هایی که به جوانان اروپا و امریکا می‌دهد، نشان می‌دهد که چنین جایگاهی را برای خود قائل است و به دنبال تثبیت این جایگاه است. بنابراین، وقتی اولین ملاقات در منطقه بین پاپ و آیت‌الله سیستانی انجام می‌شود، معنا و مفهومی دیگری دارد که از نظر من روند طبیعی حاکمیت جمهوری اسلامی است. غیر از این هم انتظار نمی‌رفت. هنگامی که بخشی از روحانیت به حکومت می‌رسند و مرجعیت اخلاقی و مذهبی خود را از دست می‌دهند، به‌ عنوان حاکمان سیاسی و مانند سایر سیاستمداران به آن‌ها نگریسته می‌شود.»
 
از نظر محمدتقی فاضل میبدی اما اتمام دوران رهبری خودخوانده علی خامنه‌ای، به‌ دلیل شخصیت و منش آیت‌الله سیستانی است. او معتقد است: «آیت‌الله سیستانی خودش را در قله معنویت و اخلاق حفظ کرده و در مسائل جزیی سیاسی خود را وارد نکرده و سعی کرده است با حفظ استقلال حاکمیت عراق نفوذ معنوی خود را نه تنها در میان شیعه‌ها بلکه در میان سنی‌ها هم حفظ کند.»
 
او همچنین معتقد است: «آن مرجعیتی که در مسائل سیاسی خود را کمتر وارد کند، در دل مردم جایگاه بیشتری دارد و آن مرجعیتی که خود را در مسائل سیاسی بیشتر وارد کند در میان مردم جایگاه ضعیف‌تری خواهد داشت.»
 
آیا دیدار پاپ و آیت‌الله سیستانی در تهران واکنشی در پی خواهد داشت؟از نظر محمدتقی فاضل میبدی و حسن فرشتیان مقامات جمهوری اسلامی احتمالا به این دیدار هیچ واکنش منفی نشان نخواهند داد. فاضل میبدی در این‌ باره می‌گوید: «هر انسانی که پیام رسولان الهی را دریافته باشد، می‌داند که پیام آن‌ها جز ایجاد وحدت در میان مردم چیزی نبوده است. من فکر نمی‌کنم که کسی در بین مراجع باشد که با نفس این‌ کار مخالفت کند. بحث زندگی مسالمت‌آمیز و حفظ حقوق انسان‌ها یک پیام جهانی و فطری است و نمی‌توان با آن مخالفت کرد. البته ممکن است کسانی باشند که واقعا تنگ‌نظر باشند و بخواهند مخالفت کنند.»
 
فرشتیان نیز معتقد است: «روحانیان طرفدار آقای خامنه‌ای هر چند ممکن است ناراضی باشند، ولی به صورت آشکار نمی‌توانند به این ملاقات اعتراض کنند. از این جهت که پاپ به عراق سفر کرده است و نه به ایران. درست است که این سوال در پشت پرده مطرح است که چرا به عراق سفر کرده است ولی به ایران نه، اما در ظاهر صحنه سیاسی به نظر نمی‌رسد که بخواهند به روی خود بیاورند.»
 
شاید امروز علی خامنه‌ای و روحانیان و مقامات تحت امر او نخواهند به صورت علنی نارضایتی خود را از دیدار پاپ با آیت‌الله سیستانی مطرح کنند، ولی صابون حمله مستقیم نزدیکان علی خامنه‌ای قبلا به تن آیت‌الله سیستانی هم خورده است. در سال ۱۳۷۳ «احمد جنتی» در یکی از خطبه‌های نماز جمعه تهران آیت‌الله سیستانی را «انگلیسی» خوانده بود. به تازگی نیز «حسین شریعتمداری»، نماینده علی خامنه‌ای در روزنامه «کیهان»، به دیدار آیت‌الله سیستانی با «جینین هنیس پلاسخارت»، نماینده ویژه دبیرکل سازمان ملل متحد در عراق، و سخنان مطرح‌شده در این دیدار اعتراض کرده بود که بعدا مجبور شد بابت آن معذرت‌خواهی کند.
 
اما اقدامات تلافی‌جویانه علی خامنه‌ای به همین اظهارنظرهای جسته و گریخته محدود نمی‌شود. او پیش از این نیز سعی کرده بود که برای جانشینی آیت‌الله سیستانی پس از مرگ او فکری کند و احتمالا از همین رو بود که دفتر «هاشمی شاهرودی» در نجف تاسیس شد تا جانشین سیستانی فردی نزدیک به رهبر جمهوری اسلامی باشد؛ گرچه عمر هاشمی شاهرودی به جانشینی سیستانی کفاف نداد.