نگاه اردوغان به نخجوان؛ ترکیه و رویای اتحاد کشورهای ترک‌زبان

رجب طیب اردوغان،‌ رییس‌جمهوری ترکیه و الهام علی‌اف در رژه پیروزی که روز ۱۰ دسامبر در باکو برگزار شد، حضور داشتند بی بی سی : ایلگین کارلیلداغ (کارشناس مسایل ترکیه در بخش مانیتورینگ بی‌بی‌سی)

حمایت حیاتی ترکیه از جمهوری آذربایجان در مناقشه اخیر قره‌باغ از جاه‌طلبی‌های ترکیه برای دستیابی به گذرگاه کلیدی نخجوان و تقویت نفوذ خود در سایر کشورهای ترک‌‌زبان که پس از فروپاشی شوروی بوجود آمدند، حکایت دارد.

آنکارا و باکو حالا به دنبال گشودن یک مسیر ارتباطی از طریق جمهوری خودمختار نخجوان هستند. منطقه‌ای که متعلق به جمهوری آذربایجان است و مرز باریکی با ترکیه دارد.

الهام علی‌اف، رییس‌جمهوری آذربایجان گفته است:‌ " من اطمینان دارم حالا می‌توانیم از طریق ارمنستان و نخجوان اولین محموله‌های خود را از جمهوری آذربایجان به ترکیه بفرستیم و از همین مسیر هم محموله دریافت کنیم."

مولود چاوش‌اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه هم دو ماه پیش در جریان سفر خود به باکو گفت: "راه‌اندازی گذرگاه نخجوان به نفع همه خواهد بود. اگر اینجا صلح برقرار باشد … اگر این راه باز شود، همه از آن سود خواهند برد. "

اما ترکیه حالا با این چالش روبروست که بدون برافروختن خشم متحد خود، روسیه به دنبال افزایش نفوذ در قفقاز باشد؛ منطقه‌ای که روسیه از دیرباز آن را بخشی از قلمروی نفوذ خود به حساب می‌آورد.
به دنبال آتش‌بسی که بعد از ۶ هفته درگیری‌ نظامی در منطقه قره‌باغ با میانجیگری روسیه برقرار شد، جمهوری آذربایجان توانست بخش‌هایی از قره‌باغ و ۷ منطقه در اطراف آن را که از اوایل دهه ۱۹۹۰ میلادی تحت کنترل نیروهای ارمنی بود پس بگیرد.

منطقه محصور در خشکی نخجوان که بیش از ۴۰۰ هزار نفر جمعیت دارد بخشی از جمهوری آذربایجان است که میان ایران، ترکیه و ارمنستان واقع شده است. این منطقه در اوایل دهه ۱۹۹۰ میلادی وقتی ارمنستان منطقه قره‌باغ و نواحی اطراف آن را تحت کنترل خود درآورد، از جمهوری آذربایجان جدا افتاد.

اما بنابر توافق آتش‌بس اخیر، ارمنستان موظف است امکان دسترسی آزادانه به نخجوان را برای جمهوری آذربایجان فراهم سازد، آن هم از طریق گذرگاهی که به گفته کرملین نیروهای روسیه بر آن نظارت خواهند داشت.

این گذرگاه با ایجاد مسیر مستقیم ارتباطی میان ترکیه و جمهوری آذربایجان، بر بلندپروازی‌های آنکارا برای داشتن ردپایی پر‌رنگ‌تر در منطقه افزوده است.

عادل کارا‌اسماییل‌اوغلو، وزیر حمل و نقل ترکیه گفته است نقشه‌برداری زمینی برای پروژه خط آهنی که استان‌های قارص و ایغدیر در شرق ترکیه را به نخجوان متصل می‌کند ، "در حال اتمام" است.

ترکیه و آذربایجان علاوه بر این ماه پیش قرارداد احداث خط لوله انتقال گاز طبیعی از طریق نخجوان را هم امضا کردند.
دروازه‌ای به سوی آسیای میانه
تحلیل‌گران حامی دولت رجب طیب اردوغان، نخجوان را به عنوان دروازه‌ای به سوی کشورهای آسیای میانه که بسیاری از آن‌ها پیوندهای زبانی، فرهنگی و قومی با ترکیه دارند، معرفی کرده‌اند.

جان آجون، پژوهشگر سیاست خارجی در بنیاد تحقیقات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی ترکیه (SETA) که از حامیان دولت است گفت:‌ " این گذرگاه توازن جغرافیایی‌‌،‌ سیاسی و اقتصادی را به نفع ترکیه و جمهوری آذربایجان تغییر خواهد داد. "

روزنامه پرتیراژ صباح که حامی دولت است نوشت گذرگاه نخجوان با فراهم‌ کردن امکان انتقال گاز از ترکمنستان به ترکیه به طور مستقیم، "جایگزینی" برای گاز "گران‌قیمت" ایران بوجود می‌آورد.

روزنامه صباح در گزارش خود نوشت ساخت خط لوله گاز ترانس-خزر میان ترکمنستان و جمهوری آذربایجان که در حد طرح باقی مانده، می‌تواند جان بگیرد و گاز ترکمنستان را از طریق گرجستان و ترکیه به اروپا منتقل کند.
ترکیه و جمهوری آذربایجان در ژوئن ۲۰۱۹ در نخجوان مانور نظامی مشترک برگزار کردندبه گزارش این روزنامه، بنابر قراردادی که سال ۱۹۹۶ منعقد شد ترکیه به ازای هر هزار متر مکعب از گاز طبیعی ایران ۴۹۰ دلار می‌پردازد. این در حالی است که اگر همین میزان گاز از جمهوری آذربایجان و از طریق گذرگاه نخجوان به ترکیه منتقل شود ، ۳۳۵ دلار هزینه خواهد داشت. دلیل چنین اتفاقی به گفته روزنامه صباح این است که احتمالا کارمزد ۱۵ درصدی که ایران بابت انتقال گاز جمهوری آذربایجان به نخجوان از این کشور دریافت می‌کند، حذف خواهد شد.

حسن اوزتورک، ستون‌نویس روزنامه ینی شفق، از حامیان سرسخت دولت هم در مقاله‌اش نوشت:‌ " گذرگاه نخجوان به اندازه آزادسازی قره‌باغ اهمیت دارد … گذرگاه نخجوان رویای ما بود. "
ملی‌گرایی پان‌ترکیسم
مناقشه اخیر قره‌باغ علاوه بر ایجاد فرصت‌های اقتصادی بیشتر،‌ تب و تاب ملی‌گرایی و رویکردهای ایدئولوژیک را در رابطه با قفقاز و آسیای میانه افزایش داده است.

رجب طیب اردوغان، رییس‌جمهوری ترکیه در جریان رژه پیروزی که در باکو برگزار شد، گفت:‌ "امروز روز افتخار و پیروزی برای همه کشورهای ترک‌زبان سراسر دنیاست."

روزنامه وطن از نشریات طرفدار دولت ، به نقل از ابراهیم اتم آتنور استاد دانشگاه دفاع ملی در استانبول نوشت: "گشایش گذرگاه نخجوان تاثیر روانی مثبت بر کشورهای ترک‌زبان خواهد داشت … تحقق این رویا به معنای پیشرفتی عظیم در زمینه تجارت در ترکیه، قفقاز و آسیای میانه خواهد بود."
روزنامه طرفدار دولت ینی شفق با انتشار یک ویدیو از ایده " اتحاد کشورهای ترک‌زبان" از طریق نخجوان حمایت کردبرخی ناظران معتقدند دسترسی ترکیه به گذرگاه نخجوان به رویای اتحاد کشورهای ترک‌زبان از ترکیه تا آسیای میانه جانی دوباره می‌بخشد.

روزنامه اسلام‌گرای ملی‌ گازته که مخالف دولت است نوشت: " گذرگاهی از نخجوان به جمهوری آذربایجان! بعد از پیروزی جمهوری آذربایجان در قره‌باغ، این گذرگاه باز می‌شود … به این ترتیب فهم ایده آرمانی سرزمین توران و همبستگی کشورهای ترک‌زبان محقق خواهد شد."

احمد مارانکی، ستون‌نویس روزنامه ینی آکیت، از حامیان سرسخت دولت هم نوشت:‌ " از ازبکستان تا قرقیزستان، از قزاقستان تا ترکمنستان، از جمهوری آذربایجان تا قفقاز، قبرس و ترک‌های بالکان، ما ملتی ۳۰۰ میلیون نفری هستیم که زبان، دین (اشاره به مکه)، خالق،‌ پیامبر، پرچم، فرهنگ، تاریخ، مشکلات و ایده‌های یکسان داریم."

در این میان عده‌ای حتی پیشنهاد ایجاد ارتش متحد کشورهای ترک‌زبان را مطرح کرده‌اند.

احمد گورسوی، ستون‌نویس روزنامه ملی‌گرای ینی‌چاغ که از منتقدان دولت است نوشت: " باید یک ارتش تاسیس شود و اتحادیه کشورهای ترک‌زبان با داشتن یک سازمان نظامی، شخصیت حقوقی عینی به خود بگیرد. به این ترتیب زیر چتر ارتشی واحد همه ترک‌ها به یک سرباز واحد تبدیل خواهند شد. "

روزنامه ترکیه که از نشریات طرفدار دولت است هم نوشت رزمایش‌های مشترک ترکیه و جمهوری آذربایجان، همین‌طور استفاده باکو از پهپادهای ساخت ترکیه در ناگورنو- قره‌باغ ایده " ارتش توران" را دوباره مورد توجه قرار داده است.
دشمنی با روسیه؟روزنامه آکشام در تیتر اصلی خود در ستایش گذرگاه نخجوان نوشت: "جهان ترک‌زبان در حال متحد شدن است "اما چنین لفاظی‌هایی می‌تواند باعث برافروختن خشم روسیه شود. کشوری که از زمان فروپاشی شوروی سابق کوشیده نفوذ خود بر مناطق آسیای میانه و قفقاز را حفظ کند.

رسانه‌های ترکیه بارها از توانایی اردوغان، رییس‌جمهوری ترکیه و همتای روس‌ او، ولادیمیر پوتین برای حل اختلاف‌نظر‌‌های خود در رابطه با سوریه و لیبی طی سال‌های اخیر تمجید کرده‌اند.

با این حال، رسانه‌های روسیه در واکنش به نقش ترکیه در مناقشه قره‌باغ لحنی متفاوت از خود نشان داده و از آنکارا به عنوان یک رقیب در حیات خلوت جغرافیای‌ سیاسی مسکو یاد کرده‌اند.

اولگ بوندارنکو در مقاله خود در روزنامه مسکوفسکی کومسومولتس نوشت " توافق پس از مناقشه منطقه را از مدار نفوذ مسکو خارج کرده است."

بوندارنکو در ادامه نوشت:‌" حضور ترکیه در منطقه پسا‌شوروی به شکل قابل ملاحظه‌ای در حال افزایش است و این را می‌توان هم در قره‌باغ و هم در قرقیزستان مشاهده کرد. "

او گفت‌: " معنایش این نیست که ترکیه به هم‌پیمان روسیه در حیات‌خلوت‌ ما تبدیل خواهد شد. برعکس، آنکارا در حال تبدیل شدن به رقیبی قدرتمند و سرسخت است که دارد به مناطقی که در گذشته در آن‌ها حضور داشته باز می‌گردد. "

این اختلاف‌نظرها در جریان مذاکرات این دو کشور بر سر راه‌اندازی مرکز مشترک نظارت بر آتش‌بس در ‌قره‌‌باغ هم به چشم می‌خورد. طی این مذاکرات آنکارا به دنبال تقویت حضور نیروهای خود در منطقه بود اما مسکو تمایلی نداشت نقش بیشتری به این کشور بدهد.

در سال‌های اخیر پیوند‌های روسیه و ترکیه در در زمینه دفاع و انرژی محکم‌تر شده و علاوه بر آن این دو کشور در سوریه با یکدیگر همکاری و رقابت داشته‌اند.

با این حال بعد از مناقشه قره‌باغ مشخص شد منافع آنکارا و مسکو بیشتر اوقات با یکدیگر همسو نیستند و اختلاف‌ میان این دو کشور طی سال‌های آینده احتمالا عمیق‌تر هم خواهد شد.

اگر ترکیه در جهت افزایش چشمگیر ردپای خود در قفقاز و آسیای میانه گام بردارد، این مناطق به عرصه‌ای جدید برای رقابت میان آنکارا و مسکو تبدیل خواهند شد.