مستند هایده و تلنگری به دهه شوم شصت

روز آنلاین : نوشته مهدی عبدالله زاده
 غبار زمان، دیر یا زود برهر آنچه که مکتوب نشود خواهد نشست. بیست سال پیش « هایده » ،بانوی آواز ایران چشم از جهان فرو بست. ویدئوی تشییع جنازه‌اش تا ماه‌ها دست به دست می‌گشت و بغض و بهت و تاسف در فضای غمبار اواخر دهه شوم شصت پراکنده می شد.

مستند “سخن از هایده” اما، تلنگری است بر ذهن فراموشکار ما تا به همراهی‌اش، هم کارنامه و زندگی یک هنرمند را دوره کنیم و هم به تبع این مرور، بر آنچه در دهه پنجاه و شصت بر ما گذشت از منظری متفاوت نگاه بیاندازیم…

تریلر فیلم مستند هایدهدر دورانی که روند مستندسازی عمدتا با هدف حضور در جشنواره های سینمایی و با رویکرد به مسائل سیاسی و اجتماعی روز پی گرفته می‌شود، رفتن به سراغ سوژه‌ای چون “سخن از هایده” تنها با انگیزه‌ای شخصی و علاقه‌ای عمیق نسبت به موضوع میسر است.

پژمان اکبرزاده، پیانیست، پژوهشگر موسیقی و روزنامه‌نگار در اولین تجربه سینمایی‌اش رویکردی ژورنالیستی را در پیش گرفته است. او که فیلم خود را با بررسی نخستین روز های ورود هایده به عرصه خوانندگی شروع می کند بیش از آن که در پی آفرینش یک مستند سینمایی باشد سعی در ارائه یک مقاله تصویری جامع و مانع دارد: مقاله‌ای مفصل درباره “همه آنچه می خواهیم در باره هایده بدانیم”. به همین دلیل است که کار او را نمی‌توان در چارچوب معیارهای  معمول مستند سینمایی به نقد کشید.

شیوه روایت مستند در این فیلم چند گانه است. مستند ساز هم جلوی دوربین صحبت می‌کند و هم روی تصاویر نریشن می‌خواند. به جز این، تصاویر آرشیوی به همراه گفتگوهای انجام شده توسط اکبر زاده در آمریکا، فرانسه، هلند، بریتانیا و آلمان مجموعه ای “دیدنی” از اطلاعات دستچین شده و نظم یافته را به دست می‌دهد که حاصل تحقیقات دامنه دار و عمیق کارگردان در این زمینه است.

اما آنچه به فیلم وسعت و غنایی خاص بخشیده، نوع نگاه جاری در آن است که صرفا به زندگی و کارنامه هایده به عنوان یک هنرمند محدود نمی‌شو؛ بلکه پس‌زمینه‌های اجتماعی، سیاسی تاثیر گذار بر رویکرد آثار متاخر هایده نیز در پیوند با رویداد های مهمی چون انقلاب، جنگ هشت ساله و غربت و دلتنگی حاکم بر مهاجران ایرانی ساکن اروپا و آمریکا بررسی می شوند. فیلم در این رهگذر تا آنجا پیش می‌رود که برای نمونه، لحظاتی از فضای غمبار توام با امید به بازگشت زود هنگام به ایران – که در اغلب کنسرت‌های دهه شصت هایده وجود دارد – را نیز به نمایش می‌گذارد.
چهره‌های شاخصی چون محمد حیدری، فرید زولاند و انوشیروان روحانی، به عنوان همکاران هایده و شاهدان زنده تاریخ زندگی و هنر وی، انتخاب‌های مناسبی برای مصاحبه‌ها بوده‌اند اما پرسش‌های دقیق و توام با تسلط و بینش کارگردان باعث شده تا شنیدنی‌ترین حرف‌ها از زبان آنها شنیده شود. در این میان بیش از همه، نوع حضور حیدری و حرف‌های اوست که به جذابیت مصاحبه‌ها می‌افزاید.

با آنکه تدوین فیلم روان و متناسب با روایت است، اما برخی از تصاویر یا نماها کمترین ارتباط منطقی را با بقیه فیلم دارند. به گونه‌ای که موجب اطناب و زیاده‌گویی و یا گاه اضافه‌گویی شده‌اند. مثلا صحنه‌ای آرشیوی که در آن گوگوش قرار است حضور هایده را در برنامه نوروزی تلویزیون اعلام کند، با مقدمه‌ای بسیار طولانی همراه است که نه به موضوع ربط دارد و نه حتی شنیدنش از زبان خواننده جذابی چون گوگوش می‌تواند در آن مقال پذیرفتنی باشد.
بخش‌هایی از فیلم مستند " سخن از هایده " از بی‌بی‌سی پارسیمستند”سخن از هایده” پس از بارها نمایش در جشنواره‌های مختلف، اکنون رهسپار فستیوالی در سیاتل است تا در روز ۱۹ ژوئن به تماشاگران عرضه شود. این فیلم هرچند با زیر نویس انگلیسی به نمایش در می‌آید، اما بی چون و چرا مختص به مخاطب فارسی زبان است و اساسا برای این گروه مخاطب  ساخته شده؛ چرا که وسعت اطلاعات پس زمینه‌ای و دانش فرهنگ عمومی مخاطب برای فهم فیلم در سطحی چنان وسیع مورد نیاز است که تقریبا هیچ تماشاگر غیر ایرانی نمی تواند بدون آن اطلاعات از عهده درک فضا و اهمیت موضوع  برآید.

تلاش فیلمساز در ثبت و ضبط بخشی از تاریخ شفاهی و خاطرات پر اهمیت اهالی موسیقی حول یک محور مشخص، بیش از آن که به بازشناخت یک چهره آواز خوان بیانجامد، باعث شرح و بسط وضعیت موسیقی در دهه چهل تا شصت است. به گونه‌ای که در پی تحلیل‌هایی که – به ویژه توسط محمود خوشنام منتقد و کارشناس موسیقی- صورت می گیرد تاثیر متقابل موسیقی دانان، آواز خوانان و سبک های موسیقایی بازخوانی می شوند و به این طریق برخی گوشه‌های تاریک و ناگفته از تاریخ موسیقی آن دوره آشکار می‌شود.

“سخن از هایده” به خاطر کوشش بی چشمداشتی که صرفش شده شایسته تقدیر است. ساختن این گونه مستند های بی ادعا و فرهنگ ساز، کار دل است و غنیمت به شمار می‌آید. هنوز ده ها سوژه دیگر از این دست روی زمین مانده است که باید به سراغشان رفت. پیش از آن که دیر شود. سخن از دیگر آوازخوانان را می‌شود پیش از آن که رخ در نقاب خاک در کشند آغاز کرد.