عیلامی‌ها که بودند؟

 رادیو فرانسه :عیلامی‌ها مردمانی بودند که پیش از آمدن پارس‌ها به فلاتِ ایران در جنوب غربی آن فلات می‌زیستند. باستان‌شناسان حد و مرز سرزمین آنان را استان‌های کنونیِ خوزستان و فارس می‌دانند. پایتخت آنان شهر شوش بوده است. زبان عیلامی برخلاف زبان‌های ایرانی که زبان‌های ترکیبی‌اند یا زبان‌های سامی که زبان‌های اشتقاقی‌اند، زبانی پیوندی یا چسبانشی بوده است. گویا تا زمان اسکندر مقدونی و برافتادن هخامنشیان در قرن چهارم پیش از میلاد مردمانی در جنوب غربی فلات ایران هنوز به این زبان سخن می‌گفتند. خبر رمزگشایی از یک کتیبه خطیِ عیلامی بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های ایرانی و فرانسوی داشت. باستان‌شناس ۳۸ ساله فرانسوی که توانسته است از آن کتیبه رمزگشایی کند، «فرانسوا دوُسه» نام دارد. البته گزارشِ کاملِ کار پژوهشیِ او را نخست باید همکارانش بخوانند و با معیارهای علمی و تخصصیِ رشته باستان‌شناسی بسنجند تا پس از تأیید آنان در مجله‌ای آکادمیک منتشر شود. گفته می‌شود نتیجه کار او در ژانویه ۲۰۲۱ در مجله «آشورشناسی» آلمانی چاپ خواهد شد. با خواندنِ اسنادی که به خط سطریِ عیلامی نوشته شده‌اند شاید بتوان عناصر فرهنگیِ عیلامیان را که به فرهنگ‌های بعدی منتقل شدند بهتر و دقیق‌تر ردیابی کرد.

روز دوشنبه ۷ دسامبر ۲۰۲۰ مجله فرانسویِ «علوم و آینده» از رمزگشاییِ یک کتیبه خطیِ عیلامی با قدمتِ ۴۴۰۰ سال خبر داد. این کتیبه به خط عیلامیِ باستان نوشته شده که در «گویشِ حرفه‌ای» باستان‌شناسان آن را «عیلامی خطی»، «خط سطریِ عیلامی» یا «خطِ مُخطط عیلامی» می‌نامند. «خط سطری» یا «خط مُخطط» خط یا دبیره‌ای هجایی است که سطر به سطر نوشته می‌شود. این دبیره از نگاره ‌نویسی یا هیروگلیف پیشرفته‌تر است و نشانه‌های خطی آن، درواقع، جایگزینِ نشانه‌های تصویریِ هیروگلیف شده است. «عیلامیِ خطی» در ستون‌های عمودی از بالا به پایین نوشته می‌شد و به گفته باستان‌شناسی که کلید رمز آن را یافته است، از راست به چپ حرکت می‌کرد. البته پژوهشگرانی گفته اند از چپ به راست حرکت می کرد. عیلامی‌ها مردمانی بودند که پیش از آمدن پارس‌ها به فلاتِ ایران در جنوب غربی آن فلات می‌زیستند. باستان‌شناسان حد و مرز سرزمین آنان را استان‌ کنونیِ خوزستان و بخشی از استان فارس می‌دانند. پایتخت آنان شهر شوش بوده است. البته عیلامی‌ها سرزمین خود را «حَتَمتی» می‌نامیدند. عیلام نامی است که همسایگان حَتَمتی‌ها به آن سرزمین داده بودند.

زبان عیلامی مانند زبان باسک و زبان کره‌ای زبانی تک‌افتاده است. یعنی وابسته به هیچ‌یک از خانواده‌های شناخته شده زبانی از جمله زبان‌های سامی، هند و اروپایی و قفقازی نیست. البته به گمان بعضی از زبان‌شناسان ممکن است این زبان نسبتی با زبان‌های دراویدی مانند تامیلی و تِلوگو داشته باشد. زبان عیلامی برخلاف زبان‌های ایرانی که زبان‌های ترکیبی‌اند یا زبان‌های سامی که زبان‌های اشتقاقی‌اند، زبانی پیوندی یا چسبانشی بوده است. گویا تا زمان اسکندر مقدونی و برافتادن هخامنشیان در قرن چهارم پیش از میلاد مردمانی در جنوب غربی فلات ایران هنوز به این زبان سخن می‌گفتند. البته حدس می‌زنند این زبان شکل کهن‌تری نیز داشته است که باستان‌شناسان به آن «نیاعیلامی» یا «آغازعیلامی» می‌گویند. نیاعیلامی زبان بومیِ تمدنی در جنوب غربی فلات ایران بوده که باستان‌شناسان از آن نیز زیر عنوانِ تمدنِ نیاعیلامی یا آغازعیلامی یاد می‌کنند.

سیستم نوشتاریِ تمدنِ نیاعیلامی تصویرنگاری یا «پیکتوگرام» بوده که عیلامی‌ها آن را، به گفته بعضی از باستان‌شناسان، با الهام از تصویرنگاری‌های رایج در میان مردمان همجوار و، به احتمال زیاد، سومری‌ها پدید آورده بودند. این خط در حدود ۱۰۰۰ نشانه داشت که هم واژه- نماد بودند و هم شُمار- نماد و عیلامیان آن را برای ثبتِ کارهای اداری، عملیاتِ بازرگانی و شمارش اشیاء، جانوران و آدمیان به کار می‌بردند. آثاری از این خط را که مربوط به ۲۹۰۰ پیش از میلاد است در شوش، پایتخت عیلامیان، یافته‌اند. این خط از ۳۳۰۰ تا ۲۹۰۰ پیش از میلاد رایج بوده است. باستان‌شناسان هنوز نتوانسته‌اند از این خط رمزگشایی کنند.

به گمان بعضی از باستان‌شناسان «عیلامیِ خطی» احتمالاً از «خط نیاعیلامی» مشتق شده است. زیرا خویشاوندی‌هایی میان بعضی از نشانه‌های آن و نشانه‌های «خط نیاعیلامی» دیده می‌شود. شُمار نشانه‌های این خط را از ۸۰ تا ۱۰۰ تخمین می‌زنند. باستان‌شناسان از روی آثار به دست آمده از شوش به این نتیجه رسیده‌اند که عیلامی‌ها از پایان قرن سوم پیش از میلاد از عیلامی خطی استفاده می‌کردند. از زمان کشف این خطِ سطریِ عیلامی در ۱۹۰۱ چندین باستان‌شناسِ غربی از جمله کارل فرانک در ۱۹۱۲، فردیناند بوُرک در ۱۹۲۴ و والتر هینتس در ۱۹۶۹ کوشش‌هایی برای رمزگشایی از آن کردند و گویا به نتایجی نیز رسیدند، اما نتوانستند کلید گشودنِ رمز آن را پیدا کنند. به گفته فرانسوا دوُسه از ۲۳۰۰ تا ۱۹۰۰ پیش از میلاد چندین خاندان سلطنتی از این خط استفاده می‌کردند.

البته از حدود ۲۵۰۰ پیش از میلاد خط میخیِ عیلامی نیز در عیلام معمول شد که عیلامی‌ها آن را با الهام از دستگاه‌های نوشتاری سومری- اَکِدی پدید آوردند. این خط  تا ۳۳۰ پیش از میلاد معمول بود. خط میخیِ عیلامی ۱۳۰ نشانه داشت که نسبت به شُمار نشانه‌های دبیره‌های میخی دیگر بسیار اندک است. این خط را باستان‌شناسان از مدت‌ها پیش توانسته‌اند بخوانند.

خبر رمزگشایی از کتیبه خطیِ عیلامی بازتاب گسترده‌ای در رسانه‌های ایرانی و فرانسوی داشت. باستان‌شناس ۳۸ ساله فرانسوی که توانسته است از آن کتیبه رمزگشایی کند، «فرانسوا دوُسه» نام دارد. او وابسته به «مرکز ملی پژوهش‌های علمی» فرانسه و «لابراتوار شرق باستانِ» لیون است. به نوشته بعضی از منابع فارسی و فرانسوی فرانسوا دوُسه از سال ۲۰۱۴ در تهران ساکن  شده است و افزون بر تدریس در دانشگاه تهران برای یک آژانس گردشگری نیز کار می‌کند. در مقاله مجله «علوم و آینده» آمده است که این باستان‌شناس خبر رمزگشایی از «خطِ مُخطط عیلامی» را در ۲۷ نوامبر اعلام کرده است. فرانسوا دوُسه متخصصِ عصر مَفرغ و عصر نوسنگیِ ایران است. البته گزارشِ کاملِ کار پژوهشیِ او را نخست باید همکارانش بخوانند و با معیارهای علمی و تخصصیِ رشته باستان‌شناسی بسنجند تا پس از تأیید آنان گزارش در مجله‌ای آکادمیک منتشر شود. گفته می‌شود گزارشِ کار او در ژانویه ۲۰۲۱ در مجله «آشورشناسی» آلمانی چاپ خواهد شد.

احتمال می‌دهند با خواندن کتیبه‌های به جا مانده از زبان عیلامی و به خطِ مُخطط آن قوم که تعدادشان در حال حاضر به ۴۰ می رسد و از کاوِشگاه‌های شوش، کامفیروز، مرودشت، شهداد، کُنارصندل و جیرفت به دست آمده‌اند، بسیاری از ناروشنی‌های تاریخی روشن خواهد شد. به گفته فرانسوا دوُسه تاکنون آگاهی‌هایی را که از عیلام داشتیم از اسنادی با خط‌های غیرعیلامی می‌گرفتیم. اکنون با رمزگشایی از «خطِ سطریِ عیلامی» به اسنادی دسترسی داریم که به خط خود عیلامی‌ها نوشته شده‌اند. این خط را عیلامی‌ها کم و بیش همزمان با اختراعِ خط‌های بین‌النهرین پدید آوردند. با خواندنِ اسنادی که به این خط نوشته شده‌اند شاید بتوان عناصر فرهنگیِ عیلامیان را که به فرهنگ‌های بعدی منتقل شدند بهتر و دقیق‌تر ردیابی کرد.