نگاهی به تاریخ شیر و خورشید در ایران

نشان شیر و خورشید کی و چگونه به پرچم ایران راه یافت؟ بی بی سی :خشایار جنیدی

محمد رضا پهلوی، آخرین پادشاه ایران در هفتم مرداد ۱۳۵۹ در مراسمی رسمی در قاهره مصر تشییع شد و سربازان مصری تابوت او را که پرچم سه رنگ شیر و خورشید رویش کشیده شده بود، بر دوش حمل ‌کردند. احتمالا این یکی از آخرین مراسم رسمی بین‌المللی بود که پرچم شیر و خورشید در آن حضور داشت.

آیت‌الله روح الله خمینی یک ماه قبل از درگذشت شاه با هشدار به دولت خواسته بود در ده روز به کاربرد نشان شیر و خورشید پایان دهد.

او همان سال در یک سخنرانی گفت: "بیرق ایران نباید بیرق شاهنشاهی باشد، آرم‌های ایران نباید آرم‌های شاهنشاهی باشد؛ باید آرم‌های اسلامی باشد. از همه وزارتخانه‌‏ها، از همه ادارات، باید این شیر و خورشید منحوس قطع بشود؛ عَلَم اسلام باید باشد."

این گونه بود که نشان شیر و خورشید با چند صد سال سابقه از پرچم و پول ملی ایران حذف شد تا نماد گرافیکی الله جایگزین آن شود.
رایت شاهان را صورت شیر است و پلنگ
بر سر رایت او سورت فتح وظفر است

در ایران باستان، شیر و خورشید هر کدام جداگانه نمادهایی مهم بودند. این نمادها را به راحتی می‌توان در بناهای بجامانده از هخامنشیان و اشکانیان و ساسانیان دید.

خداداد رضاخانی، تاریخ‌نگار و محقق در دانشگاه پرینستون می‌گوید شیر و خورشید از جمله علامت‌هایی بودند که نشان قدرت شاهانه بودند:

"روی تاج شاهان ساسانی خورشید را می‌بینیم یا انواع اقسام گوی‌هایی که می‌توانند خورشید باشند."

به گفته بعضی محققان خورشید نماد ایزد مهر هم بوده و به همین علت اهمیت داشته است.

با این که در چندین اثر حضور توام شیر و خورشید دیده می‌شود ولی تنها اثر بجامانده که به نشان شیر و خورشید پرچم ایران شباهت دارد، مهری است مربوط به دوران هخامنشی که در سرزمین پادشاهی پونطوس در ساحل شمالی دریای سیاه پیدا شده و در آن شیری دیده می‌شود که الهه‌ای رویش نشسته و خورشید دورش را احاطه کرده است.

در اسطوره‌های قدیمی و ادبیات کهن ایران نیز کاربرد شیر و خورشید برای بیان عظمت و بزرگی کاربرد داشته است.

به گفته عباس امانت، تاریخ نگار و استاد دانشگاه ییل در آمریکا، دست کم دو بار در شاهنامه فردوسی به نقش شیر بر پرچم ایرانیان اشاره شده، از جمله زمانی که هژیر از دور اردوی رستم را به سهراب نشان می‌دهد و این گونه به چادر او اشاره می‌کند:‌

درفشی بدید اژدها پیکر است

بر آن نیزه بر شیر زرین سر است
لوح هخامنشی به دست آمده از شمال شرقی دریای سیاهشمس در اسد
اصطلاح قمر در عقرب که در فارسی رایج است، به پدیده نجومی عبور ماه از مقابل صورت فلکی عقرب اشاره و از "نحوست و بدشگونی" حکایت دارد. حالت برعکس که کمتر به آن ارجاع داده می‌شود، "شمس در اسد" یا "خورشید در خانه شیر" است.

بر عکس قمر در عقرب که هر ماه رخ می‌دهد، شمس در اسد سالی یک بار است در مرداد ماه و "نویدبخش شگون و خوش یمنی".
تصویر شمس در اسد از کتاب ابومعشر بلخی، منجم مشهور دربار عباسیسعید نفیسی در کتاب درفش ایران و شیر و خورشید چاپ سال ۱۳۲۸، با اشاره به احکام نجومی، "قرار گرفتن خورشید در برج اسد را از مناسبت‌های دیرین و ناشی از عقاید اخترشناسان ایرانیان قدیم دانسته است."

او با اشاره به نام عربی این مناسبت، الشمس فی الأسد، آن را این گونه توصیف کرده است:‌ "خورشید بر فراز شیر یعنی اوج شرف و اوج اعتلا و درخشندگی ... تردیدی نیست که خورشید در برج اسد که در میانه تابستان است، به اوج خود و منتهای درخشندگی و گرما می‌رسد."

سعید نفیسی با اشاره به نسخه‌های مصور بعضی از کتاب‌های ستاره شناسان قدیم مانند ابومعشر بلخی (قرن نهم میلادی) و عبدالرحمن صوفی نوشته است که در این کتاب‌ها "صورتی از خورشید در خانه شیر یعنی در برج اسد است که عینا مانند شیر و خورشید بیرق ایران، خورشید را روی پشت شیر نقش کرده‌اند."
خورشید شیرسوار
قدیمی‌ترین سکه‌های موجود با نقش شیر و خورشید متعلق به سلجوقیان روم است.

احمد کسروی، تاریخ نگار و پژوهش‌گر ایرانی سکه‌های بجامانده از غیاث‌الدین کیخسرو دوم، سلطان سلجوقی روم در آناتولی را از قدیمی‌ترین سکه‌های موجود با نقش شیر و خورشید دانسته است .

کیخسرو دوم از ۱۲۳۷ تا ۱۲۴۶ میلادی سلطان سلجوقی روم در آناتولی بود.
سکه کیخسرو دوم سلطان سلجوقی رومبه نوشته کسروی، خورشید سکه نماد گورجو خاتون، همسر زیبای گرجستانی سلطان بود و شیر هم نماد خود سلطان.

از نقش و نگار سکه های کیخسرو دوم تعبیر دیگری هم شده است؛ پدیده نجومی خورشید در خانه شیر به بخت نیک اشاره دارد.

ایلخانان مغول که بر ایران و بخش‌هایی از خاورمیانه حکومت می‌کردند، تیموریان و گورکانیان هند نیز از نماد شیر و خورشید روی سکه و پرچم‌های خود استفاده می‌کردند.

امروزه، یکی از نمونه‌های شیر و خورشید (یا ببر یالدار و خورشید) بر فراز بنای مشهور شیردار در سمرقند است که یادگار دوران تیموری است.

خداداد رضاخانی با اشاره به تفاوت شیر و خورشید طرح‌های مغولی و تیموری با نقش سکه سلجوقی می‌گوید در این طرح خورشید از شیر فاصله ندارد و در حال طلوع روی شیر قرار گرفته است.

به گفته آقای رضاخانی، طلوع خورشید برای مغولان مقدس و خورشید هم از نمادهای پادشاهی بود.
اسدالله الغالب
در سال ۸۸۱ خورشیدی شاه اسماعیل صفوی، نخستین پادشاهی متمرکز ایران پس از فروپاشی ساسانیان را تاسیس و اعلام سلطنت کرد.

فرزندش شاه تهماسب گوسفند و خورشیدی را احتمالا به نشانه تولدش در برج حمل بر بیرق سبز صفویان نهاد که بعد جانشینانش شیر و خورشید را به جایش نشاندند.
شیر (ببر) خورشید سوار بر سر در بنای شیردار در سمرقند از آثار دوران تیموری استسعید نفیسی در کتاب درفش ایران و شیر و خورشید نوشته پیش از به قدرت رسیدن صفویان در ایران، شیر و خورشید بر درفش شیخ جنید، پدربزرگ شاه اسماعیل نقش بسته بود.

به روایت جهانگردان اروپایی، نشان شیر و خورشید در عهد شاه عباس بر پول مسی آن دوران که فلوس نامیده می‌شد و بر پرچم صفویان دیده می‌شد.

به نوشته احمد کسروی در رساله تاریخچه شیر و خورشید، این نماد پیش از صفویان وجود داشته است: "چون در زمان صفویان شیر و خورشید یکی از نقش‌های معروف بوده و فراوان آن را بکار می‌برده‌اند، از اینجا بدو جهت پیداست که نقش مزبور پیش از صفویان نیز معمول بوده است."

امیر افخمی، تاریخ‌نگار و استاد دانشگاه جورج واشنگتن می‌گوید:‌ "از خیلی جهات شیر و خورشید نماینده مفهوم سلطنت صفویان بود که در آن سلطان عالی‌ترین مقام دینی و کشوری بود."

گفته می‌شود شیر پرچم برای صفویان نماد علی بن ابی طالب، امام اول شیعیان بود و خورشید نشانه پادشاهی.

به گفته عباس امانت، استاد دانشگاه ییل، شیر و خورشید نمایانگر شعار اسدالله الغالب، شیر پیروز خدا، یعنی علی بن ابی طالب است و "این اسدالله الغالب بخشی از هویت سیاسی دوره صفویه شد."
پرچم سه رنگ
پس از سقوط سلسله صفوی، نشان شیر و خورشید جایگاهش را بر پرچم نادرشاه، کریم خان زند و همین طور آقامحمدخان قاجار حفظ کرد.

در طی این سال‌ها شکل و رنگ پرچم دستخوش تغییر می‌شد و پادشاهان پرچم واحدی نداشتند ولی نماد شیر و خورشید را همیشه می‌توان بر پرچم‌ها دید.
ترسیم پرچم های ایران در زمان فتحعلی شاه به وسیله گاسپار دروویلدر زمان آقامحمدخان قاجار، پرچم ایران به رنگ قرمز بود و در میانه شیر و خورشید داشت.

گاسپار دروویل افسر فرانسوی که در زمان فتحعلی شاه به ایران سفر کرده بود، پرچم‌های ایران را به رنگ سرخ و آبی توصیف کرده که در میانه هر کدام شیری خفته و خورشیدی از پشتش در حال طلوع است.

پرچم سه رنگ سبز و سفید و قرمز نخستین بار در دوران ناصرالدین‌شاه به اهتزاز در آمد.

تورج اتابکی، تاریخ نگار و استاد دانشگاه لیدن می‌گوید پرچم سه رنگ شیر و خورشید را نخست امیرکبیر رواج داد:‌ "یک نوار باریک سبز در بالا، یک نوار باریک قرمز در پایین و در میانه بر بستری سفید رنگ شیر و خورشیدی نشسته بود."

در همان زمان ناصرالدین‌شاه، هم زمان با جنگ دوم هرات، حالت شیر از نشسته به ایستاده تغییر می‌کند و شمشیر به دست می‌گیرد، شمشیری که نماد ذوالفقار علی ابن ابی طالب است.
در زمان ناصرالدین شاه شیر و خورشید به حالت ایستاده درآمد و شمشیر به دست گرفتجالب این که طی سال‌ها، از زمان نمودار شدن شیر و خورشید بر سکه مسی تا تغییر حالت شیر و خورشید، این شیر از شیر کم یال و کوپال آسیایی به شیر پرهیبت آفریقایی تبدیل شده بود.
مشروطه

تا نزدیک دوران مشروطه، دولت‌های ایران پرچم‌های مختلفی داشتند و وحدت رویه وجود نداشت.

یکی از پرچم‌هایی که در دوران ناصرالدین و مظفرالدین شاه استفاده می‌شد، سفید بود و سه ضلع آن را نوار سبز باریکی پوشانده بود و در میانه‌اش شیر و خورشید قرار داشت.

مشروطه نویدبخش دوران جدیدی برای ایران بود، کشورداری متحول و مدرن می‌شد و پرچمش نیز باید واحد می‌شد، اصل پنجم متمم قانون اساسی هم بر همین تاکید و پرچم ایران را این گونه تعریف کرد:‌ "الوان رسمی بیرق ایران سبز و سفید و سرخ و علامت شیر و خورشید است."

تورج اتابکی می‌گوید در زمان نگارش متمم قانون اساسی، روحانیون مخالف نشان شیر و خورشید بر پرچم ایران بودند چرا که نقش و نگار را حرام می‌دانستند.

به گفته آقای اتابکی، دفاع از شیر و خورشید به عهده کیخسرو شاهرخ، نماینده زرتشتیان در مجلس گذاشته شد که در سخنانش سبز را نشانه اسلام، سفید را رنگ زرتشتیان -به عنوان ساکنان قدیمی این سرزمین- و قرمز را نشانه خون شهیدان مشروطه دانست.

به گفته آقای اتابکی، کیخسرو شاهرخ شیر را به پیروزی انقلاب مشروطه در ماه مرداد (برج فلکی اسد) نسبت داد، خورشید را نمایانگر گرمای نیمه مرداد در هنگام پیروزی مشروطه دانست و شمشیر را نماد ذوالفقار.

با انتقال سلطنت از خاندان قاجار به سلسله پهلوی، پرچم سه رنگ شیر و خورشید کماکان پرچم رسمی ایران ماند ولی چشم و ابروی خورشید حذف شد.
پرچم ایران مربوط به سال های آخر حکومت پهلویامیر افخمی می‌گوید در ابتدای سلطنت رضاشاه مخالفت‌هایی با نشان شیر و خورشید مطرح شده بود:‌ "در ابتدای دوران پهلوی افرادی بودند که در پی حذف شیر و خورشید به خاطر مفاهیم دینی‌اش بودند و می‌خواستند درفش کاویانی را جایگزین کنند."

در سال‌های پایانی حکومت پهلوی، طرح شیر و خورشید دچار تغییرهایی شد تا با طراحی مدرن روی پرچم قرار گیرد.

با پیروزی انقلاب اسلامی، شیر و خورشید در سال ۱۳۵۹ از پرچم ایران حذف شد و خیلی زود جایش را به طرحی گرافیکی از کلمه الله داد.

اصل ۱۸ قانون اساسی جمهوری اسلامی، پرچم رسمی ایران را "به رنگ‌های سبز و سفید و سرخ با علامت مخصوص جمهوری اسلامی و شعار الله اکبر" تعریف کرده است.

به رغم حذف شیر و خورشید از پرچم ایران، کنوانسیون ژنو همچنان شیر و خورشید سرخ را در کنار صلیب سرخ، هلال احمر و کریستال سرخ به عنوان نماد بین‌المللی امدادرسانی به رسمیت می‌شناسد.
 شیر و خورشید سرخ همچنان به عنوان یک نماد بین‌المللی به رسمیت شناخته می‌شود