بازگشایی مرزهای عراق و ایران در گرو «ان‌شاالله»های مقامات عراقی

بی بی سی : نفیسه کوهنورد

وقتی اوایل سال پیش برای تهیه گزارشی به بازار نجف رفته بودم حس می‌کردم انگار دارم در بازار تجریش تهران راه می‌روم. نه بخاطر شباهت بازار یا بوی مدهوش کننده ادیویه‌ها که بخاطر لهجه‌ها و صداهای آشنایی که از هر دالان و دکان آن به گوش می‌رسید. خانواده‌ای با لهجه یزدی همدیگر را صدا می‌کردند که در بازار گم نشوند٬ خانواده‌ای دیگر به زبان ترکی با لهجه اردبیل سر قیمت پارچه‌ها بحث می‌کردند و گروهی دیگر که همه در یک تور مسافرتی بودند به گیلکی به هم یادآور می‌شدند که وقت ناهار است و اتوبوس‌هایشان پشت بازار منتظر. بیشتر مغازه دارها و باربرها هم فارسی یاد گرفته بودند حداقل در حدی که بتوانند با مشتری‌های ایرانیشان چانه بزنند و تقریبا سر هر دکان تابلوی "کارت خوان پذیرفته می‌شود" دیده می‌شد. همه نشانی از سهم چشمگیر زائران ایرانی در رونق نجف.

اما این روزها نجف در سکوت فرو رفته و تمام ورودی‌هایش به روی مسافران بسته شده تا شاید شهر از شیوع بیشتر کرونا در امان بماند. گرچه حتی عراقی‌ها از شهرهای دیگر هم ازسفر به شهر منع شده‌اند٬ از همان ابتدای شروع محدودیت‌های کرونا در عراق قضیه زائران ایرانی بیش از هر موضوع دیگری درباره این قرار منع آمد و شدها نظر رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی در این کشور را جلب کرد. همانطور که بسته ماندن مرزهای اصلی این کشور با ایران همچنان مورد بحث است و خواه ناخواه با رنگ و لعابی آمیخته به موضوعات سیاسی روز عراق در جریان. بغداد دو ماه و نیم پیش بر مرزهای شلمچه٬ چزابه٬ خسروی و مهران قفل زد و آنها را به روی مسافران و کالاهای ایران بست تا به گفته مقامات عراقی مانع از ورود کرونا به این کشور شود. مرزهای کردستان عراق باز ماندند اما تنها به روی فهرستی محدودی از کالاهای ایرانی و بیشتر مواد غذایی و سوخت.

در این مدت برای بازگشایی مرزها از رایزنان ایرانی اصرار بوده و از مقامات عراقی انکار.

حالا حمید حسینی عضو هیات رییسه اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق به رسانه‌ها گفته که عراقی‌ها وعده داده‌اند تا مرزها را بعد از عید فطر باز کنند. اما شهلا عموری رییس اتاق بازرگانی اهواز از مخالفت عراق با بازکردن دو مرز شلمچه و چذابه خبرداده و بی نتیجه ماندن رایزنیهای فراوانی که از سوی این اتاق و اتاق بازرگانی ایران و عراق صورت گرفته.

گویا طرف ایرانی همین روش را برای مرزهای عربی عراق هم پیشنهاد داده و درخواست کرده مرزها بطورمحدود و فقط برای ورود ۲۰۰ کامیون در هفته به عراق باز شوند اما همین هم با مقاومت مسولان عراقی مواجه شده و به جایی نرسیده. یکی از پیمانکاران ایرانی که تا پیش از کرونا در عراق پروژه‌ای بزرگ را در دست داشت و با بی‌بی‌سی به شرط محفوظ ماندن نامش صحبت کرد می‌گوید طبق اطلاعاتی که دارد همان وعده عید فطر هم احتمالا فقط برای بازگشتن عراقی‌هایی باشد که بناچار در ایران مانده بودند و نه برای از سر گیری صادرات یا سفرها.
دری که به روی ترکیه باز است و به روی ایران بسته
با اینکه تقریبا کمی بعد از شیوع کرونا در ایران٬ ترکیه هم با این ویروس دست به گریبان شد و شاهد سیر صعودی این بیماری٬ صادرات این کشور به عراق در مقایسه با چیزی که ایران تجربه می‌کند٬ با وقفه کوتاه‌تری مواجه شده. فاتح ییلماز سفیر ترکیه در بغداد این را مدیون اقدام سریع دولت ترکیه با همکاری سفارت و انجمن حمل و نقل بین‌المللی می‌داند و می‌گوید با راه اندازی به موقع تجارت "بدون تماس"٬ صادرات به عراق هرچند کمی کندتر از گذشته اما تقریبا بدون وقفه از مرز ابراهیم خلیل ادامه پیدا کرد.

تجارت بدون تماسی که آقای ییلماز از آنصحبت می‌کند روشی است که ایران هم برای صدور کالا از مرزهای کردستان عراق اجرا کرده اما دیرتر از ترکیه. در این روش راننده کامیون کشور صادر کننده در منطقه بی طرف بین دو مرز بدون هیچ تماس فیزیکی با راننده کامیون کشور وارد کننده٬ بار را تحویل می‌دهد و ادامه راه و توزیع کالا توسط راننده محلی کشور مقصد انجام می‌شود. زود جنییدن ترکیه اما سبب شده دست کم برای صدور محصولات غذایی و شوینده به عراق تجار ترک از رقیبان ایرانی جلو بزنند. به گفته سفیر ترکیه کشورش از همان ابتدای شروع محدودیت‌های کرونا توانسته روزانه چیزی حدود ۱۲۰۰ تا ۱۳۰۰ کامیون کالا به عراق صادر کند. ایران هم آنطور که اتاق مشترک بازرگانی ایران و عراق اعلام کرده در هفته‌های اخیر توانسته از سه مرز با اقلیم کردستان عراق هر روز تقریبا ۲۰۰۰ کامیون کالا صادر کند با همه این‌ها بسته بودن دیگر مرزها باعث شده که عراقی که رتبه دوم را در صادرات ایران داشت یک پله پایین تر بیایید و زیر چین و امارات در فهرست مقصدهای اصلی کالاهای ایرانی قرارگیرد و رقم صادرات در مقایسه با سال گذشته که حدود ماهانه ۷۵۰ میلیون دلار بود به ۳۰۰ میلیون دلار در فروردین ماه کاهش پیدا کند. اما موضوع فقط بسته بودن درها نیست. ابو فاطمه یکی از وارد کنندگان مواد غذایی در نجف می‌گوید مقاومت دربرابر کالاهای ایرانی دارد بیشتر می‌شود و در ذهن بعضی چنان جا افتاده که هرچه از ایران برسد با خود کرونا می‌آورد. ذهنیتی که گویا درباره محصولات ترکیه اصلا مطرح نیست. او قصد داشته همراه دو شریک ایرانی کارخانه لبنیات در عراق راه اندازی کند اما کرونا سنگ راهشان شده و بعید می‌داند با جو ایجاد شده فعلا پروژه شان عملی باشد.
ابومصطفی وارد کننده‌ای دیگر در بصره هم از شرایطی مشابه می‌گوید. هر دوی این تاجران تا پیش از کرونا تقریبا هر ماه به ایران سفر می‌کردند و و به خاطر مراوده با تاجران ایرانی نخواستند نام اصلی‌شان در این گزارش نوشته شود. ابومصطفی اما تنها بخشی از این مقاومت و مخالفت را از ترس کرونا می‌داند و معتقد است قضیه بیشتر به فضای پیش از آمدن ویروس برمی‌گردد. او برای وصف شرایط برای کالاهای ایرانی از عبارت ألتمن استفاده می‌کند که تقریبا به معنی قوز بالا قوز یا بدبیاری پشت سر هم است. "البته در نهایت وقتی محصولات در انبار کم شود حتما نیاز به کالای ایران دوباره بیشتر می‌شود اما الان فضا طوریست که نمی‌شود راحت از آوردن تولیدات ایران حرف زد. حتی مسولان هم مجبورند خیلی دقت کنند چون تا حرفی از باز کردن مرزها می‌زنند مورد حمله قرار می‌گیرند." گواه حرف ابومصطفی شاید حملاتی باشد که در دو هفته گذشته در شبکه‌های اجتماعی علیه اسعد عیدانی استاندار بصره درجریان بوده. آقای عیدانی دو روز قبل از شروع ماه رمضان اعلام کرد که بخاطر احتمال بالا رفتن مصرف مواد غذایی در این ماه قصد دارند مرز شلمچه را به طور محدود به روی کالاهای ایرانی باز کنند. اما دیری نکشید که موجی از انتقادها و اعتراض‌ها در توییتر و فیس بوک علیه او راه افتاد و بعضی آقای اسعدانی را دست نشانده ایران خواندند و نوشتند که او "می خواهد برای تهران خوش خدمتی کند."
"کار کار ایران است"
کرونا وقتی از عراق سر درآورد که فضای این کشور به شدت ملتهب بود. یک طرف آمریکا در حمله ای پهپادی قاسم سلیمانی فرمانده نیروهای قدس سپاه و ابو مهدی مهندس فرمانده ارشد حشد شعبی را کشته بود و به تبع آن پایگاه‌های نیروهای ائتلاف مدام هدف خمپاره و راکت‌هایی که نیروهای نزدیک به ایران متهم شلیک‌شان بودند و از طرفی دیگر اعتراض‌های ضد دولتی هنوز در شهرهای غالبا شیعه نشین عراق در جریان بود. تظاهراتی که پاییز سال گذشته شروع شد و با اینکه ابتدا بیشتردر اعتراض به وضع بد معیشتی بود رفته رفته شعارهایی علیه همسایه شرقی هم از میدان‌ها به گوش رسید. گروهی از معترضان می‌گفتند از"دخالت ایران در امور عراق" خشمگینند و می‌خواهند نقطه پایانی بر آن بگذارند. هر قدر که اعتراض‌ها پیش رفت نام ایران بیشتر و بیشتر مطرح شد. معترضان گروه‌های مسلح تحت حمایت ایران را عامل و فاعل اصلی کشتار تظاهرکننده‌ها می‌خواندند و بعضی ایران را متهم می‌کردند به سنگ اندازی در راه انتخاب نخست وزیر جدیدی که باید جانشین عادل عبدالمهدی می‌شد. او دو ماه پس از آغاز اعتراض‌ها استعفا داده بود اما همچنان دولت را در مقام سرپرست اداره می‌کرد. در این گیر و دار بود که رسانه‌های عراق خبر از آمدن کرونا به این کشور خبر دادند و گفتند این را هم یک طلبه جوان ایرانی با خود از قم به نجف آورده. آنموقع هنوز فرودگاه‌های عراق به روی پروازهای خارجی بسته نشده بود و پروازهای ایران به نجف هم ادامه داشت. چند روز بعد از انتشار این خبر ویدیویی در شبکه های اجتماعی پخش شد که نشان می‌داد عده‌ای از اهالی نجف با هجوم به فرودگاه شهر و رساندن خودشان به باند پرواز سعی دارند مانع از خروج مسافران از پروازی که از ایران رسیده بود شوند. لوی یاسری استاندار نجف از جواب به اینکه آیا واقعا طلبه ایرانی اولین مورد کرونا بود یا نه طفره می‌رود اما می‌گوید اگر فرودگاه‌ها و مرزهای زمینی به موقع بسته می‌شد پای ویروس هم به نجف و حتی عراق باز نمی‌شد. "همه موارد کرونا در بین کسانی مشاهده شده که از بیرون آمدند. در درجه اول کسانی که از جمهوری اسلامی به نجف سفر کردند و بعد ترکیه و سوریه و بعد هم کره جنوبی. یک مورد هم از عربستان داشتیم اما بیشترین موارد از ایران بوده."

در این میان راست و دروغ هم قاطی شد و رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی عراق پر شد از داستان‌های مربوط به مسافران ایرانی. مثل ویدیویی که بارها و بارها تحت عنوان "ورود زائران از ایران به نجف و کربلا به رغم بسته بودن مرزها" در توییتر دست به دست شد. در این ویدیو چند مینی بوس سفید رنگ رایج در عراق دیده می‌شد که دارند در جاده می‌روند و بر باربندهایشان هم تعدادی چمدان و ساک با طناب بسته شده. اما در واقع این مینی بوس‌ها حامل کارگران و شهروندان ترکیه بودند که بخاطر کرونا در عراق گیر کرده بودند و آنروز با هماهنگی سفارت این کشور در بغداد داشتند به فرودگاه بصره می‌رفتند تا عراق را ترک کنند. این را سفارت ترکیه هم در پاسخ به پرسش بی‌بی‌سی فارسی تایید کرد. اما همین ویدیو که نه سوی مینی بوس‌ها در آن به سمت نجف بود و نه اصلا مسافر ایرانی در آن در کار بود٬ برای راه افتادن یک موج تازه از شایعات درباره شیوع کرونا توسط ایرانی‌ها در عراق و "ناکارآمدی مسولان عراقی در برابر نفوذ ایران" کافی بود. شایعاتی که تکذیب منابع رسمی عراق هم جلودارشان نشد.

انفعال ایران در شبکه های اجتماعی نیز سبب شده که مقامات ایرانی نتوانند با این موج مقابله کنند. درحالیکه سفیران بسیاری از کشورهای غربی و منطقه مانند سفیران بریتانیا و ترکیه در شبکه‌های اجتماعی فعالند و همواره درحال ارسال ویدیو یا نوشته هایی که مخاطبشان غالبا قشر جوان عراقی است٬ ایرج مسجدی سفیر ایران تنها چند هفته پیش به توییتر پیوسته. شبکه مجازی که البته در خود ایران مسدودست و همین هم باعث انتقاد بعضی کاربران عراقی در بدو ورود آقای مسجدی به این شبکه شد. همه اینها تاکنون تلاش‌های سفارت ایران را برای تکذیب یا تصحیح اخباری که منسوب به مقامات ایرانی در عراق بوده٬ بی ثمر گذاشته. مثل زمانی که آقای مسجدی در توییتر به فارسی و عربی نوشت که نقل قول از او درباره اینکه "گفته فرودگاه‌های عراق باید باز شود" درست نیست. این تکذیبیه به عربی تنها سیزده بار و به فارسی پنج بار بازنشر شد.

در این شرایط عملا راه رایزنان ایرانی برای متقاعد کردن طرف عراقی هر روز ناهموارتر شد.وضعیتی که آقای حسینی در یکی از گفتگوهایش با رسانه های داخل ایران به جدیت آن اشاره کرد: "ظاهرا فشار افکار عمومی و فضاهای مجازی عراق که معتقدند کرونا از ایران وارد عراق شده است٬ مسولان دولتی را در تنگنا گذاشته است که مرزها بسته بمانند." او از تاثیر تبلیغات منفی گفته که از سوی "رقبای ایران در عراق" در جریان است و بر بازار کالای ایرانی در این کشور سایه انداخته است.
آمریکا در برابر ایران٬ کوکاکولای وطنی و کاله اجنبی
کلید این فضا‌سازی بر ضد محصولات ایرانی اما از همان روزهای اوج تظاهرات در شهرهای جنوبی عراق زده شده بود. در آن روزها کمپین‌های متعددی برای حمایت از تولیدات عراقی در میدان مشهور تحریر بغداد محل تجمع معترضان پایتخت و دیگر شهرها مثل بصره و نجف براه افتاد و تبلیغات ویدیویی بیشماری در شبکه‌های تلویزیونی عراق پخش شد که در وصف "کیفیت" محصولات تولید شده در این کشور از ماست گرفته تا ارده و هنداونه و سرامیک بودند. به موازات این ده‌ها گزارش در بعضی رسانه‌های عراق درباره اینکه مثلا چطور ورود هندوانه ایران به کشاورز عراقی لطمه می‌زند و بارش زمین می‌ماند منتشر شد. یکی از محصولات ایرانی که مورد غضب گروهی از معترض‌ها در این کمپین قرار گرفت شرکت کاله بود که پس از به آتش کشیده شدن کنسولگری‌های ایران در نجف و کربلا "به دلیل نگرانی‌های امنیتی" دفترش در نجف تعطیل شده بود و خط تولیدش در کارخانه نزدیک کربلا متوقف. عده ای از تظاهرکننده‌ها حتی این را به موفقیت و پیروزی علیه تولیدات "تحمیل شده ایرانی" تعبیر کردند. این در حالیست که کاله عملا با داشتن کارخانه در عراق شیر را از دامداران همین کشور می‌خرید و به گفته منبعی نزدیک به این شرکت٬ بیشتر کارگرانش هم عراقی بودند. جالب اینکه از نگاه این دسته از معترضان همانقدر که کاله اجنبی بود٬ کوکاکولای آمریکایی محلی و تولید وطن بشمار می‌آمد. ظاهرا از دید این عده پر شدن بطری‌ها در عراق برای وطنی شدن محصول در این مورد کفایت می‌کرد تا جایی که این نوشیدنی حتی در لابه لای ویدیوهای کمپین "حمایت از محصولات عراقی" هم جاگرفت.

منتظر زیدی تحلیلگر سیاسی در بغداد معتقد است بخش بزرگی از این فضا ریشه در کشمکش و رقابت بین ایران و آمریکا در زمین عراق دارد و اینکه واشنگتن به صراحت گفته می‌خواهد نفوذ تهران در این کشور را کمتر و عرصه را برایش تنگتر کند. او البته تاکید می‌کند که خیلی از عراقی‌ها هم آرزو دارند به خودکفایی برسند و در یک سال و نیم اخیرهم با بارش‌های طولانی و هوای مناسب از یک طرف و سرمایه گذاری کشورهای غربی در حمایت از کشاورزی و تولید در عراق از طرف دیگر و حالا کرونا این خواسته را بیش از پیش دست یافتنی می‌بینند. "کرونا شرایطی را که رو به تحول گذاشته بود بیشتر تغییر داده و عراق قبل کرونا با عراق بعد از کرونا یکی نخواهد بود. این شامل روابط سیاسی و اقتصادیش با ایران هم میشود. شاید ایران خیلی در وحله اول زیاد ضرر نکند چون شریکان تجاری مثل چین و امارات دارد اما از منظر سیاسی این خواست آمریکا را برای محدود کردن ایران در عراق به نوعی تحقق خواهد بخشید. و البته فرصتی خواهد بود برای عراق که برای اتکای بیشتر به خودش از نظر سیاسی و اقتصادی."

علی سلامی از فعالان مدنی جوان و عضو کمپین "حمایت از محصولات وطنی" در بصره هم می‌گوید این می‌تواند تلنگری باشد به ایران و گروه‌های هوادارش در عراق که بدانند وضع همیشه "باب میل آنها" نمی‌ماند: "ایران در این سال‌ها به خود غره بوده که عراق همیشه به کالاها یا برق ایرانی محتاج خواهد بود و اگر مرز بسته شود این عراق است که ضرر می‌کند٬ اما این هفته‌ها نشان داد که عراقی‌ها می‌توانند هم خود تولید کنند و هم دنبال جایگزین‌های دیگر باشند."از نظر این فعال مدنی بازار عراق دیگر برای محصولات ایرانی مثل قبل نخواهد شد.
ماجرای مرزها محکی برای نفوذ ایران؟مقامات عراقی در این مدت بارها گفته‌اند که مرزهایی این کشور با ایران فقط و فقط بخاطر کروناست که بسته شده و چیزی پشت پرده در آن وجود ندارد. اما اینکه هفته‌ها تلاش رایزنان ایرانی حتی برای بازگشایی محدود مرزها به جایی نرسیده سوال‌های بسیاری را ایجاد کرده. بخصوص اینکه از زمان کشته شدن قاسم سلیمانی این موضوع مطرح بوده که آیا ایران همچنان می‌تواند نفوذش در عراق را حفظ کند. پاسخ به این سوال نیاز به مرور زمان دارد اما بعضی مانند دیپلمات عراقی که محل ماموریتش یکی از کشورهای خلیج فارس است و به شرط محفوظ ماندن نامش با بی‌بی‌سی فارسی صحبت می‌کند، معتقدند که دوره کرونا محکی برای سنجیدن این است که آیا حرف تهران همانقدر در بغداد برو دارد که در زمان آقای سلیمانی داشت؟ "آنچه ما داریم می‌بینیم نوعی استیصال است. استیصال رایزن‌های ایرانی که تا قبل از کشته شدن قاسم سلیمانی نقش چندانی در مراودات دو کشور نداشتند و در نتیجه خیلی هم حرفشان برندگی یا تاثیر ندارد. واقعیت بگویم فکر می‌کنم مثلا اگر کرونا در زمان آقای سلیمانی اتفاق می‌افتاد مرزها اینهمه طولانی بسته نمی‌ماند چون با افراد روابط شخصی و تاریخی داشت و حتی بعضی از او به نوعی حساب می‌بردند. الان این وجود ندارد."

صالح مطلک از سیاستمداران کارکشته عراقی که گویا در جریان رفت و آمد "روزانه" رایزن‌های ایران برای بازشدن مرزها قرار دارد به این اشاره می‌کند که تهران برای اولین بار در این سال‌ها در چنین موقعیتی درباره عراق قرارگرفته و برای همین هم برای طرف ایرانی سخت است که اینطور جواب رد بشنود. "اگر دولت عراق اصرار می‌کند که مرزها باید بسته بماند این بخاطر تدبیری ضروریست. اما رایزن‌های ایرانی در این مدت مدام اصرار کرده‌اند که مرزها سریعتر باز شود. من نمی‌گویم که ایران نفوذش را از دست داده. این نفوذ براحتی از بین نمی‌رود اما تهران برای اولین بار می‌بیند دولت عراق مصمم ایستاده و منفعت و مصلحت کشور وعراقی‌ها را در اولویت قرار داده." از نگاه آقای مطلک این پیام روشنی است به ایران و این کشور باید "بپذیرد که از این پس ورود و حضور و نفوذش در را عراق محدود کند."

رایزنی‌ها با عراق حالا به سطح درخواست‌های علنی از سوی مقامات بالاتر ایران رسیده‌است. حسن روحانی رییس جمهوری ایران در اولین گفتگوی تلفنی با مصطفی کاظمی نخست وزیر جدید عراق به اهمیت تبادلات تجاری از طریق مرزهای زمینی دو کشوراشاره کرد. گرچه آقای کاظمی هم گویا در این گفتگو از ضرورت بازگشایی مرزهای دو همسایه صحبت کرده هنوز نشانی از تحقق آن به چشم نمی‌خورد. محمد حسین از تاجران ایرانی که سال‌هاست از صادرکنندگان کولر به عراق است می‌گوید می‌دانی که عراقی‌ها وقتی نخواهند کاری را انجام دهند یا می‌گویند باید نخست وزیر تایید کند یا اینکه یک "انشالله" تحویلت می‌دهند. از نظر او مگر داغی هوا در عراق به داد تجارتش برسد و حداقل مرزها به روی این کالاها باز شوند وگرنه وعده بازگشایی مرزها بعد از عید فطر هم احتمالا چیزی بیش از همان "انشالله" معروف عراقی‌ها نباشد.