بزرگ‌ترین سقوط تاریخ نفت؛ چرا باید از نفت مجانی بترسیم؟

ایران وایر: علی رنجی‌پور: آنچه دیروز در بازار نفت آمریکا اتفاق افتاد، پدیده‌ای بی‌سابقه بود که در تاریخ تولید و فروش نفت در ایالات‌متحده آمریکا بی‌سابقه است. نفت غرب تگزاس (WTI) بامداد دوشنبه ۲۰آوریل۲۰۲۰ (اول اردیبهشت ۱۳۹۹) را با قیمت ۱۵ دلار برای هر بشکه آغاز کرد. تا ساعت دو بعدازظهر قیمت به صفر رسید؛ یعنی فروشندگان حاضر بودند نفت برای تحویل در ماه مه را رایگان به مشتریان تحویل دهند. اما بازار به این وضعیت عجیب‌وغریب هم بسنده نکرد و قیمت به زیر صفر رسید تا آنجا که حوالی ساعت ۲ بعدازظهر به‌وقت آمریکای مرکزی (حوالی نیمه‌شب تهران)، قیمت هر بشکه نفت به حدود منفی ۳۸ دلار رسید؛ یعنی فروشندگان حاضر بودند به هرکسی که خریدار نفت باشد ۳۸ دلار هم بپردازند، به‌شرط آنکه بارش را در ماه مه تحویل بگیرد و ببرد. در ساعات آینده قیمت کمی بالا کشید و تا حوالی ۳ بعدازظهر قیمت‌ها تا حدود منفی ۲۰ دلار بالا آمد.
 منحنی بالا برگرفته از سایت بیزینس اینسایدر است که با استفاده از داده‌های بلومبرگ تغییر قیمت نفت را تا ساعت ۳ بعدازظهر روز دوشنبه ۲۰ آوریل نشان می‌دهد.
 
البته سقوط قیمت نفت همه‌جا به‌این‌ترتیب نبود، چنانکه در همان ساعاتی که نفت در آمریکا تا منفی ۳۸ دلار معامله می‌شد، نفت برنت (نفت سبک دریای شمال در اروپا)‌ ۲۶ دلار و سبد نفتی اوپک حدود ۱۸ دلار قیمت داشت.
اما دلیل این تفاوت قیمت چیست؟ «حامد قدوسی»، اقتصاددان ماجرا را این‌طور توضیح می‌دهد که برنت معیار قیمت جهانی و نفت غرب تگزاس (WTI) معیار نفت آمریکا است.
 
هرقدر تولیدکننده نفت در خشکی محصورتر باشد مشکل پر شدن ذخایر جدی‌تر است. نفت‌های محصور در خشکی -که به دریاها، ذخیره روی نفت‌کش‌ها و بازار جهانی دسترسی ندارند و مجبورند در فضای محدود خشکی انبار و در پالایشگاه‌های محلی تصفیه شوند.
 
WTI این مشکل را به‌طور تاریخی دارد و برای سال‌های زیادی نزدیک ۱۰ دلار ارزان‌تر از برنت فروخته‌شده چون تنها مشتری‌اش پالایشگاه‌های نفت وسط آمریکا بودند؛ اما برنت هنوز به ذخایر جهانی و کشتی‌ها دسترسی دارد ولی ذخایر WTI - که بیشتر در اوکلاهاما قرار دارند- پر شده‌اند. تغییر قیمت نفت اوپک و ایران هم معمولا هماهنگ با تغییر نفت برنت است.
 
دلیل سقوط قیمت نفت چیست؟ دلیل اصلی سقوط قیمت نفت کاهش تقاضا است. با شیوع کرونا و تعطیلی بسیاری از کسب‌وکارها و اعمال قرنطینه، بسیاری از واحدهای تولیدی به حالت نیمه‌تعطیل درآمده‌اند. اگر فرض کنیم کل ظرفیت تولید صنعتی به حدود ۷۰ درصد رسیده باشد، به این معنی است که تقاضای انرژی هم به همین نسبت کم شده است.
 
با محدود شدن رفت‌وآمدهای شهری، تقاضای بنزین هم به‌شدت پایین آمده است. این باعث شده پمپ‌بنزین‌ها نفت کمتری از پالایشگاه‌ها بخواهند و پالایشگاه‌ها سفارش کمتری بدهند. براساس گزارش سایت اویل‌پرایس تقاضای بنزین در هند ۵۰ درصد کاهش یافته است. در آمریکا با محدودیت ذخیره‌سازی و هزینه بالای انبارداری باعث سقوط قیمت به زیر صفر شده، اما هنوز ظرفیت ذخیره‌سازی نفت برنت، اوپک و روسیه پر نشده است.
 
سایت اویل‌پرایس پیش‌بینی کرده درخواست نفت تا پایان ماه آوریل تا حدود ۲۹ میلیون بشکه در روز کاهش پیدا کند، درحالی‌که حجم تولید همچنان بیش از ۱۰۰ میلیون بشکه در روز است. این به این معنی است که روزانه حدود ۷۰ میلیون بشکه نفت مازاد تولید می‌شود.
 
این نشان می‌دهد آخرین پیش‌بینی‌ها بسیار خوش‌بینانه بوده‌اند و آنچه در حال وقوع است به‌مراتب شدیدتر از بحرانی است که تصور می‌شود. آژانس انرژی‌ ایالات‌متحده در آخرین گزارش خود که دو هفته پیش منتشر شده، پیش‌بینی کرده بود تقاضای نفت در اوج بحران کرونا حدود ۸۸ میلیون بشکه در روز باشد. حالا به نظر می‌رسد سقوطی که در عمل اتفاق افتاده بین ۵ تا ۶ برابر شدیدتر از این پیش‌بینی است.
آیا قیمت نفت برنت و اوپک هم سقوط خواهد کرد؟
 
جواب این سوال معلوم نیست؛ اما اگر این وضعیت همچنان ادامه داشته باشد به‌زودی همان اتفاقی که برای نفت تگزاس رخ داده در انتظار بقیه هم خواهد بود.
 
ظرفیت نفتکش‌های جهان در سال ۲۰۱۹ حدود ۵۷۰ میلیون بشکه بوده است. اگر مازاد تولید نفت در جهان روزانه ۷۰ میلیون بشکه باشد، در بهترین حالت این ظرفیت طی ۸ روز پر خواهد شد. اگر مازاد تولید حتی ۲۰ میلیون لیتر در روز هم باشد در کمتر از یک ماه کل نفت‌کش‌های جهان پر از نفت بدون خریدار خواهند شد.
 
تنها در دو صورت این اتفاق رخ نخواهد داد. یا تقاضا به‌طور ناگهانی زیاد شود که با اقتصاد بحران‌زده دنیا دور از ذهن به نظر می‌رسد یا میزان تولید کاهش پیدا کند، اما این حجم کاهش تولید در حد آن چیزی نیست که عربستان و روسیه و سایر تولیدکنندگان بزرگ نفت در دنیا زیر بار آن بروند.
 
به‌هرحال طی ۱۰ روز تا یک ماه آینده یکی از این سه اتفاق عجیب و بی‌سابقه رخ خواهد داد. یا اقتصاد دنیا به‌طور ناگهانی به وضعیت سابق برخواهد گشت که چنین بازگشتی بی‌سابقه و غیرمنتظره و حتی غیرممکن است. یا تولیدکنندگان نفت سطح تولیدشان را به نصف کاهش خواهند داد که با توجه به هزینه سنگین اقتصادی کاهش و توقف تولید این هم اقدام بی‌سابقه‌ای است. یا اینکه قیمت نفت در تمام دنیا به صفر یا زیر صفر سقوط خواهد کرد که این هم در طول تاریخ سابقه نداشته است.
تاثیر سقوط نفت روی اقتصاد جهان چیست؟ در ظاهر شاید این‌طور به نظر برسد که کاهش قیمت نفت، باعث کاهش هزینه تولید می‌شود؛ اما در شرایط رکود این‌گونه نیست. سقوط نفت روی رشد اقتصادی جهان تاثیر دارد و این روی سایر بخش‌ها ازجمله تولید اثر مستقیم و غیرمستقیم خواهد داشت.
 
سهم مستقیم نفت از تولید ناخالص جهان، حدود ۴ درصد است؛ یعنی اگر کل اقتصاد دنیا را به ۲۵ قسمت تقسیم کنیم، یکی مربوط به تولید نفت است. اگر به هر دلیلی تولید نفت به نصف سقوط کند، کل اقتصاد دنیا ۲ درصد کوچک‌تر می‌شود. این را اگر با سقوط بقیه بخش‌ها جمع بزنیم متوجه خواهیم شد که شرایط اقتصاد جهانی تا چه اندازه شکننده است.
 
این تاثیر در اقتصادهای وابسته به نفت بیشتر هم خواهد بود، مثلا در ایران سهم مستقیم نفت از کل اقتصاد حدود ۲۵ درصد است. البته شرایط ایران در حال حاضر به نسبت سایر کشورهای نفتی متفاوت است.
تاثیر سقوط نفت روی اقتصاد ایران چه خواهد بود؟ ایران که همواره یکی از بازیگران سنتی بازار نفت در جهان بوده، در دو سال گذشته به یک تماشاگر خنثی تبدیل شده است؛ تماشاگری که نه تاثیری روی بازار دارد و نه بازار و افزایش و نه کاهش قیمت نفت در وضعیت اقتصادی‌اش موثر است.
 
براساس گزارش‌های غیررسمی حجم صادرات نفت ایران تا ماه گذشته به زیر ۲۰۰ هزار بشکه در روز رسیده که به نظر می‌رسد باوجود کاهش قیمت‌ها، ایران از خیر همین ۲۰۰ هزار بشکه هم گذشته است. اگر فرض کنیم ایران ۲۰۰ هزار بشکه را به قیمت ۲۰ دلار هم بفروشد کل درآمد ایران از فروش نفت روزانه به ۴ میلیون دلار هم نمی‌رسد که بخش بزرگی از آن هزینه تولید و دور زدن تحریم‌ها می‌شود.
 
با این اوصاف تغییر شدید یا ملایم قیمت نفت تاثیر مستقیمی روی ایران ندارد، اما این به‌هیچ‌وجه نشانه خوبی نیست.
 
سقوط قیمت نفت اگرچه برای اقتصاد جهان هزینه زیادی در پی دارد، اما بعید است به نابودی و فروپاشی اقتصادی کشوری در حد فروپاشی اقتصادی ایران، منجر شود. اوضاع ایران آن‌قدر بحرانی است که کم یا زیاد شدن دوز نفت در آن اثر چندانی ندارد، درست مثل بیماری است که در شرایط احتضار نفس‌های آخر را می‌کشد و تغییرات محیطی روی سطح هوشیاری‌اش اثری ندارد.