آیین‌های مشترک سال نو در ایران و ژاپن

افکار اقوام مختلف بسیار شبیه به هم هستند اما ضعف‌های اطلاع رسانی باعث شده که کمتر کسی از مردم دنیا درباره این شباهت‌ها در فرهنگ بدانند. انسان‌های قرن بیست و یکم طوری زندگی می‌کنند که انگار نه انگار با انسان‌های قرون گذشته شباهاتی دارند. بسیاری از جوانان امروزی، زندگی گذشتگان و نیاکان خود را به دید جدی نگاه نمی‌کنند و گاه به منظر حقارت از آن یاد می‌کنند اما به نظر بسیاری از کارشناسان، نژاد پرستی که در بسیاری از مردم امروزی وجود دارد، به خاطر همین ناآگاهی‌ها از شباهت‌های بین ملل مختلف است.
 
در این مطلب قصد داریم نیم نگاهی داشته باشیم به مشترکات آیین‌های سال نو بین ایران و ژاپن که بر اساس تحقیقات یک پژوهشگر به اسم ناهوکو تاواراتانی به نگارش در آمده است. شاید اینکه فکر کنیم بسیاری از کارهایی که ما در نوروز خود انجام می‌دهیم، در ملل دیگر به روشهای متفاوتی صورت می‌گیرد، بیش از پیش متوجه شویم که همه ما انسان هستیم و از یک ریشه و کمتر به مسائلی از قبیل برتری نژادی فکر کنیم.
 
ناگفته نماند که به جز این آیین‌ها، مراسمی چون جشن آتش بازی نیز در بین دو کشور رواج دارد که هر دو در آستانه سال نو این کار را انجام داده و ایرانیان جشن چهارشنبه سوری می‌گیرند و ژاپنی‌ها جشن‌های مختلف آتش بازی برقرار می‌کنند.
۱– سبزه سفره هفت سین تمامی اشیایی که روی سفره هست سین قرار می‌گیرند نمادهای نیکی و خرمی هستند. هاشم رضی در کتاب گاه شماری جشن‌های ایران باستان می‌نویسد: «بیست و پنج روز پیش از نوروز دوازده ستون از خشت خام اطراف حیاط دربار پر می‌کردند و بر فراز هر ستونی، نوعی دانشته از حبوبات می‌کاشتند. روز ششم خرداد روز یا نوروز بزرگ با سرودخوانی و نواختن سازها، محصولی را که فراهم آمده بود بر می‌داشتند. آنگاه این ستون‌ها همچنان تا روز مهر از فروردین یعنی روز شانزدهم برپا بود که در چنان روزی ستون‌ خراب و برداشته می‌شد. به رشد این دانه‌ها نگریسته و به یک که بهتر و برآمده‌تر بود، تفال می‌زدند که آن محصول در سال بیشتر خواهد شد. خود پادشاه به ویژه به جو می‌نگریست و آن را خوش یمن قلمداد می‌کرد.»
ما ایرانیان سبزه هفت سین داریم و مسیحیان درخت کریسمس که آن را نماد روح بخشی می‌دانند. مسیحیان معتقدند که قرار دادن شاخه‌های درختان سرسبز به خصوص صنوبر و کاج، در درگاه خانه و درون اتاق جان تازه‌ای به آنان می‌بخشد و رنگ سبز نیروی درمان امراض و قوی سازی نروی جسمانی و روحی است. ژاپنی‌ها نیز در ایام سال نو درخت کاج را در ورودی‌ خانه‌های خود قرار می‌دهند. اعتقاد به بازگشت ارواج در آ]ر سالا در بسیاری از ملت‌ها، (چه غربی و چه شرقی) وجود دارد. درخت کاج ژاپن هم به عنوان جایگاه فرود آمدن ارواج اجدادشان در نظر گرفته شده است.شاخه درختی که ارواح و خدایان از طریق آن به این دنیا فرود می‌آیند را به زبان ژاپنی یوری شیرو می‌گویند و همیشه از درختان سبز برمی‌آید.
چینی‌ها نیز آیین سبزی چینی و آیین کشیدن کاج بن جوان دارند که باز مرتبط با گیاهان و درختان است. زرتشتیان نیز درخت سرو را مقدس می‌دانند و معتقدند که این درخت توسط پیامبرشان کاشته شده است. همچنین شاخه‌های سرو یکی از لوازمات عقد و عروسی مردمان این آیین است. مردم دنیا قرار دادن گیاهان و درختان سبز در آیین سال نو را امری ضروری می‌دانند و با آن به استقبال سال جدید می‌روند. نیت تمامی آنها هم کاملا مشخص است: «سبزی و خرمی به انسان سلامتی و خوشبختی می‌بخشد.
۲– خانه تکانی خانه تکانی متسلزم استقبال سال نو در دو کشور ژاپن و ایران است. در ایران که بسیاری از مردم در آستانه سال نو شروع به خانه تکانی کرده و برخی حتی دکوراسیون منزل خود را تغییر داده تا با حال و هوایی نو وارد سال جدید شوند. تکاپوی خانه تکانی در بسیاری از خانوارهای ایرانی به چندین روز طول می‌کشد.
در ژاپن هم حدودا یک ماه پیش از سال نو نظافت منازل آغاز می‌شود و غیر از تمیز کردن، اشیای بی‌مصرف دور ریخته می‌شود. خانه‌های آپارتمانی در ژاپن معمولا با هماهنگی و قرار قبلی نظافت منازل خود را انجام می‌دهند تا کل واحدها و سالن و… تمیز شود.نظافت اساسی و کلی خانه در ژاپن دو بار در سال انجام می‌شود، یکی همین یک ماه پیش از سال نو و دیگری در ایامی از سال که به ایام بُن شهرت دارد. نظافت خانه در فرهنگ ژاپن به این خاطر انجام می‌شود که خانه و کاشانه آماده پذیرایی از ارواح اجدادی باشد، البته امروزه به خاطر همین دید و بازدید و پذیرایی انجام می‌شود.
۳– خوردن رشته
در ایران رسم است که در اولین شب پس از تحویل سال، رشته پلو می‌خورند (البته بسیاری از مردم این رسم را فراموش کرده و شب سال تحویل سبزی پلو با ماهی می‌خورند) اما در کتب نویسنده‌های قدیمی همچون جعفر شهری درباره رسم خوردن رشته پلو، نکاتی آمده است:
 
«شب سال نو یعنی شب بعد از تحویل، شب خوردن رشته پلو بود که با ان سررشته کارها به دست می‌آمد، مخصوصا اگر خرمای مفصلی هم لای آن گذارده و کشکش پلوی سرخ کرده‌ای نیز زینت بخش آن کنند. خوردن رشته پلو در این شب رشته کار و بخت و زندگی به دستشان می‌داد، در کارهایی که با آن انجام می‌دادند.»
 
ایرانیان در فرهنگ قدیمی خود برای دختران بخت بسته هم از رشته پلو استفاده می‌کردند و رسم بود که اگر دختری بختش بسته و خانه نشین شده، زیر دیگ اجاق را خودش روشن کند و موقع کشیدن غذا هم در دیگ را خودش بردارد.
 
هوشنگ مرادی کرمانی نیز درباره خوردن رشته پلو در کتاب‌های رمان خود نوشته و چندین بار به این موضوع اشاره کرده است. برخی نقاشی‌های قدیمی و روایات کهن نیز از خوردن رشته پلو در بسیاری از خانواده‌های ایرانی صحبت به میان آورده‌اند.

ژاپنی‌ها نیز در شب سال نو معمولا پیرامون ساعت دوازده شب که موقع تحویل سال است (آنها مثل ما ساعت تحویل سال متغیری ندارند و با عوض شدن روز به سال جدید وارد می‌شوند.) رشته می‌خورند به نیت اینکه رشته عمرشان طولانی باشد. پس از صرف رشته هم سعی می‌کنند تا سحر بیدار بمانند و به معابد رفته و از آنجا آتش نو آب مقدس همراه خود به خانه بیاورند تا سفره سال جدید را بیارایند.
۴– عیدی در هر دو کشور ایران و ژاپن، بچه‌ها انتظار عیدی می‌کشند. عیدی که امروزه تبدیل به پول شده در گذشته چنین شکلی نداشته، لااقل در ژاپن. مردمان سرزمین آفتاب موچی (نوعی خوراکی که خمیر آن با بخار دادن و کوبیدن برنج شفته به دست می‌آید و برای سال نو هم حتما به شکل دایره‌ای طبخ می‌شود چرا که شکل روح در باور ژاپنی‌ها گرد است.) را به بچه‌ها عیدی می‌دهند. همچنین اگر بخواهند خیلی عیدی شاهانه‌ای بدهند، کاگامی موچی درست می‌کنند که اندازه‌ای بزرگتر دارد (موچی عادی اندازه کف دست آدم بالغ است اما کاگامی اندازه یک آینه بزرگ و معمولا دو یا سه طبقه است)
موچی سمبل خدایان و ارواح اجدادی است و اعضای خانواده موچی‌های کوچ را از رییس خانه عیدی می‌گرفتند و هر کی سنش بیشتر بود، بیشتر موچی می‌گرفت (برخی از مردم در ایران نیز همچنان با توجه به سن و سال عیدی می‌دهند.)
 
عیدی به ژاپنی توشی داما است که به معنی گردی سال است (شاید علت گردی موچی این هم باشد) اما باید گفت که در ژاپن هم مانند امروز عیدی تبدیل به پول نقد شده و کارشناسان بر این باورند که ژاپنی‌ها با توجه به معنی گردی (تاما یعنی گرد) سکه گرد را جایگزین موچی کردند. سکه در تاریخ همیشه نماد پول بوده و امروزه ژاپنی‌ها هم مانند ما ایرانیان، به کوچکترهایشان عیدی (پول) می‌دهند. عیدی در ایران باستان نیز جنبه چشم روشنی داشته و معمولا هدایای مختلف با ارزش را در بر می‌گرفته است.
۵– تفال زدن برای یک سال آینده
همانطور که در مورد شماره یک اشاره کردم، ایرانیان باستان از گیاهان خود فال می‌گرفتند تا وضعیت کشاورزی سال آینده خود را پیش بینی کنند و این کار را با دانه‌های سبزه عید انجام می‌دادند. تفال زدن اما فقط محدود به ایرانیان کهن نمی‌شود و اروپاییان نیز این کار را در روز انقلاب زمستانی درداخل تنگی دانه جو انجام می‌دادند. آنها با دیدن چگونگی رویش این دانه جو و جوانه زدن یا نزدن آن و… آإ و هوای دوازده ماه آینده سال جدیدشان را پیش بینی می‌کردند.
 
در ژآپن نیز تفال زدن یکی از مهم‌ترین آیین‌های اسل نو به حساب می‌آید. دوازده عدد (در سال‌های کبیسه سیزده عدد) دانه لوبیا سویا در منقل قرار می‌دادند و با بررسی چگونگی سوختگی آنها پیش بینی آب و هوای سال جدید را انجام می‌دادند. اگر رنگش سفید مانده باشد هوا آفتابی خواهد بود، اگر کاملا سوخته باشد بارانی خواهد بود و اگر قسمتی سوخته باشد، نیمه ابری و آفتابی خواهد بود.
 
اما اینکه چرا این گونه فال‌ها مختص سال نو هستند باید گفت که به باور ژاپنیان، خدایان و ارواح اجدادی در ایام سال نو به دنیا بازگشته‌اند و اینان خبرهای آینده را به نسل‌های خود می‌رسانند.