واقعیت محصولات ارگانیک در ایران

یک محصول کشاورزی ارگانیک، محصولی است که در فرآیند کاشت، داشت و برداشت آن به هیچ عنوان از هیچ‌گونه کود شیمیایی، سم یا آفت‌کش استفاده نشده باشد.

انواع محصولات ارگانیک به دلیل ویژگی‌های خاصشان، جزو پرطرفدارترین محصولات بین مردم سراسر دنیا هستند. بر اساس آخرین آمارهای منتشر شده، در حال حاضر بیش از 2 میلیون محصول ارگانیک در سطح جهان تولید و عرضه می‌شوند. آمارهای رسمی نشان می‌دهند کشورهای هند، اتیوپی و مکزیک، جزو پرچمداران تولید محصولات ارگانیک استاندارد در جهان هستند و بیشترین نیاز به فرآورده‌های ارگانیک در کشورهای اروپایی توسط هند تأمین می‌شود. جالب است بدانید وسیع‌ترین زمین‌های کشاورزی برای تولید محصولات ارگانیک هم در کشورهای لیختن‌اشتاین، استرالیا و سوئد واقع شده‌اند. این در حالی است که قوی‌ترین فروشگاه‌های عرضه محصولات ارگانیک را می‌توان در آمریکای شمالی و برخی کشورهای اروپایی مانند دانمارک و هلند پیدا کرد.
 
بد نیست این را هم بدانید که رشد فروشگاه‌های عرضه محصولات ارگانیک در کشور دانمارک کنار فرهنگ‌سازی برای مصرف این محصولات تا حدی بوده که در سال 2017 میلادی، حدود 4/51 درصد از دانمارکی‌ها اقدام به تأمین محصولات مورد نیاز خود از طریق فروشگاه‌های ارگانیک کرده‌اند. به عبارت ساده‌تر، دانمارکی‌ها بزرگ‌ترین مصرف‌کنندگان محصولات ارگانیک در سطح جهان هستند.
 
حالا که بحث از وسعت سالانه تولید و مصرف محصولات ارگانیک در سطح جهان شد، شاید این سؤال برای خیلی از ما پیش بیاید که آیا ما هم در ایران محصول کشاورزی یا دامی ارگانیک داریم؟ آیا نمایشگاه‌های محصولات ارگانیکی که در ایران برگزار می‌شوند. واقعاً محصولاتی ارگانیک و مطابق با استانداردهای جهانی ارائه می‌دهند؟ آیا شرایط تولید محصولات ارگانیک در ایران فراهم است؟ در این گفت‌وگو با دکتر رضا صالحی محمدی، متخصص کشاورزی، علوم باغبانی، فیزیولوژی و اصلاح سبزی به این پرسش‌ها پاسخ داده شده است.
از نظر شما، مهم‌ترین ویژگی یک محصول ارگانیک در حوزه کشاورزی چیست؟
یک محصول کشاورزی ارگانیک، محصولی است که در فرآیند کاشت، داشت و برداشت آن به هیچ عنوان از هیچ‌گونه کود شیمیایی، سم یا آفت‌کش استفاده نشده باشد. علاوه بر این، یک محصول کشاورزی کاملاً ارگانیک که مطابق با استانداردهای جهانی باشد باید در مزرعه‌ای رشد کند که تا شعاع 30 کیلومتری آن مزرعه، هیچ مزرعه دیگری از سم یا کود استفاده نکند. گاهی در قوانین محصولات ارگانیک می‌بینیم که حتی زمین کشاورزی یک محصول تماماً ارگانیک باید حداقل حدود 10 سال از هر گونه سم و کودی دور مانده باشد. ضمن اینکه علاوه بر نهادها و شرایط زمین کشاورزی، آب مورد استفاده در تولید محصولات کشاورزی ارگانیک هم باید از سرچشمه خود کاملاً پاک و بدون هر گونه ترکیبات شیمیایی احتمالی باشد. با این حساب، می‌بینید که تولید محصولات ارگانیک، کار چندان ساده‌ای نیست.
اگر قرار باشد از کود یا سمی برای تولید محصولات ارگانیک استفاده نشود، پس نیازهای تغذیه‌ای گیاه برای رشد بهتر چگونه تأمین می‌شود؟
معمولاً برای تولید محصولات ارگانیک از کودها یا ترکیباتی که پایه آن‌ها آلی است، به جای کودهای شیمیایی استفاده می‌کنند. این ترکیبات آلی شامل موادی طبیعی مانند پودر استخوان، پودر ماهی، خون خشک شده، کود مرغی یا کود دامی می‌شوند. در مورد سم یا آفت‌کش نیز بهتر است بدانید معمولاً روش‌های طبیعی برای دفع آفات به کار برده می‌شوند. این روش‌های طبیعی حتی می‌توانند شامل مواردی مانند استفاده از زنبور برای دفع آفات باشند.
با این حساب، آیا می‌توان بالا بودن قیمت محصولات ارگانیک را با توجه به شرایط سخت تولید آن‌ها توجیه کرد؟
کاملاً درست است. شرایط تولید محصولات کشاورزی ارگانیک بسیار سخت و پیچیده است و اگر از فراهم‌سازی شرایط سخت محیطی بگذریم، باید به قیمت‌های بالای نهاده‌های آلی هم توجه داشته باشیم. همین موارد می‌توانند قیمت محصولات ارگانیک را 3 تا 4 برابر بیشتر از سایر محصولات کنند.
آن‌طور که گفته می‌شود، محصولات ارگانیک کیفیت ظاهری چندان مطلوبی ندارند. با توجه به این نکته، آیا مصرف‌کننده به سادگی مجاب به پرداخت هزینه چند برابری برای چنین محصولاتی خواهد شد؟
در بسیاری از کشورهای اروپایی و آمریکایی، به‌منظور شناساندن محصولات ارگانیک به مردم، ابتدا فرهنگ‌سازی گسترده‌ای شد و به مردم آموزش دادند که هزینه کردن بیشتر برای یک محصول کشاورزی ارگانیک و کاملاً سالم می‌تواند در بلندمدت احتمال ابتلا به چه بیماری‌هایی را در آن‌ها کاهش دهد و در نتیجه این هزینه بیهوده نخواهد بود. بعد از فرهنگ‌سازی بود که مسوولان این کشورها به بررسی پذیرش مردمی پرداختند تا متوجه شوند در صورت تولید این محصولات پرهزینه، آیا قادر به عرضه آن‌ها خواهند بود یا نه؟ محصولات کشاورزی ارگانیک از نظر ظاهری یکدست، درشت و کاملاً بی‌عیب و نقص نیستند و حتی شاید بخش‌هایی از آن‌ها زدگی یا کرم‌خوردگی داشته باشد اما به دلیل فرهنگ‌سازی گسترده‌ای که در برخی از کشورها برای فواید مصرف این محصولات انجام گرفت، مردم به راحتی پرداخت هزینه‌های 3 تا 4 برابری برای خرید یک محصول کاملاً سالم را قبول کردند.
آیا ما در ایران، محصول کشاورزی ارگانیک داریم؟
به چند دلیل، نه، اول اینکه فراهم‌سازی شرایط محیطی مانند خاک بدون آلودگی شیمیایی (ناشی از استفاده از کود و سموم شیمیایی)، آب کاملاً عاری از آلودگی‌های شیمیایی یا حتی مزرعه‌هایی که بتوان تا شعاع چند 10 کیلومتری آن را کنترل کرد، تقریباً در ایران عملی نیست. از طرف دیگر، نهاده‌های کشاورزی مانند پودر استخوان، پودر ماهی یا سایر مواردی که به آن‌ها اشاره کردیم، چندان ارزان یا در دسترس نیستند که بتوان در حد وسیع از آن‌ها استفاده کرد. به همین دلیل هم اگر مزرعه یا کشاورزی بتواند از صفر تا صد محصول خود را بدون هیچ گونه دخالت شیمیایی پرورش دهد باید بتواند این محصول را 3 تا 4 برابر بالاتر از قیمت سایر محصولات موجود در بازار به فروش برساند تا ضرر نکند. این در حالی است که هم فرهنگ‌سازی کافی در ایران برای خرید محصولاتی که کیفیت ظاهری چندان مطلوبی ندارند، انجام نشده و هم شرایط اقتصادی مردم به گونه‌ای نیست که به راحتی بتوانند پرداخت 3 تا 4 برابری قیمت را بپذیرند. از این رو، با توجه به تمام دلایل ذکر شده، به نظر نمی‌رسد ما هیچ محصول کشاورزی کاملاً استاندارد و مطابق با معیارهای جهانی ارگانیکی در ایران داشته باشیم.
با توجه به نکاتی که به آن‌ها اشاره کردید، پس چرا ما گاهی در کشور شاهد عرضه محصولات کشاورزی ارگانیک یا حتی برگزاری نمایشگاه‌های مربوط به محصولات ارگانیک هستیم؟
واژه ارگانیک در برخی از مناطق ایران یا توسط برخی از تولیدکنندگان مورد سوء استفاده قرار گرفته و به دلیل کمبود آگاهی مصرف‌کننده از اصول ارگانیک بودن محصول، این سوء استفاده‌ها هر روز هم بیشتر می‌شود. برخی کشاورزان ما کمتر از سایرین از کود، سم یا آفت‌کش استفاده می‌کنند. این در حالی است که بر اساس قوانین تولید محصولات ارگانیک در جهان نه تنها استفاده از کود و سم باید به صفر برسد، بلکه شرایط محیطی، خاکی و آبیاری مزارع هم باید کاملاً ارگانیک باشد. متاسفانه، برخی ارگان‌ها در ایران مجوزهایی به مزارعی که سم یا کود کمتر استفاده می‌کنند، برای عرضه محصول ارگانیک می‌دهند، در صورتی که این محصولات فقط «نسبتاً سالم» هستند و نه «ارگانیک». اگر در ایران هم مانند بسیاری از کشورهای اروپایی، آمریکایی یا حتی تعدادی از کشورهای آسیایی مانند هند، سیستم نظارتی دقیقی وجود داشته باشد و آگاهی مردم در مورد محصولات ارگانیک بالا برود، شاید بتوان به تدریج تولید این محصولات را با وجود هزینه‌های بالای آن آغاز کرد و مطمئن شد دیگر کسی از واژه ارگانیک سوءاستفاده نمی‌کند.
این روزها در سطح کلان‌شهرها یا حتی شهرهای کوچکی که مزارع فراوانی دارند، شاهد مغازه‌های عرضه محصولات کشاورزی ارگانیک هستیم. نظر شما در مورد آن‌ها چیست؟
متأسفانه همان‌طور که گفته شد، از واژه ارگانیک به‌دلیل کمبود آگاهی مردم و نقص سیستم‌های نظارتی، سوءاستفاده‌های فراوانی در ایران شده است. از این‌رو، شاید برخی از مغازه‌ها را ببینید که با دکورهای چوبی، جعبه‌های سبز یا حتی سبدهای حصیری، ادعای فروش محصولات ارگانیک را دارند. گاهی زمانی که وارد این مغازه‌ها می‌شویم، با میوه‌های درشت و بسیار زیبا از نظر ظاهری مواجه هستیم که همین مساله به تنهایی می‌تواند گواهی بر ارگانیک نبودن محصولات آن‌ها باشد. ضمن اینکه براساس دلایلی که پیش‌تر به آن‌ها اشاره کردیم، در حال حاضر، تنها، امکان تولید محصولات نسبتاً سالم کشاورزی در ایران فراهم است و ما محصولی کاملاً ارگانیک و مطابق با استانداردهای ارگانیک جهانی در ایران نداریم.