باید و نبایدهای واکسن آنفلوانزا

با نزدیک شدن به فصول سرد سال، علاوه بر اینکه باید نگران آلودگی هوا باشیم، شیوع بیماری‌های تنفسی مثل آنفلوانزا نیز دغدغه دیگری است که در چند سال اخیر بیشتر مورد توجه بوده است. در سال 94 شیوع آنفلوانزا در شهرهای مختلف مثل کرمان و سیستان و بلوچستان و انتشار آمار مرگ‌ومیر آن موجی از نگرانی را ایجاد کرد و در سال‌های بعدی نیز باز هم نگرانی وجود داشت. البته بررسی‌های جهانی نیز افزایش شیوع آنفلوانزا را نشان می‌دهد.

جدیدترین بررسی مرکز کنترل و پیشگیری از امراض آمریکا و سازمان جهانی بهداشت که در زمستان سال گذشته منتشر شد، نشان می‌دهد سالانه بیش از 650 هزار مورد فوت به بیماری‌های ریوی ناشی از آنفلوانزای فصلی ارتباط دارد.
آمار جدید نشان دهنده افزایش در برآوردهای پیشین جهانی است.
محاسبات قبلی نشان داده بوده 250 تا 500 هزار نفر بر اثر آنفلوانزا و بیماری‌های مرتبط به آن جان خود را از دست می‌دهند اما رقم جدید منتشر شده در مورد مرگ 290 تا 650 هزار نفر بر اساس اطلاعات اخیر جمع‌آوری شده از گروه‌های بزرگ‌تر و کشورهای بیشتر است. جالب‌تر اینکه بیشتر موارد مرگ‌ومیر میان افراد بالای 75 سال و فقیرترین مناطق جهان اتفاق می‌افتد. آفریقای سیاه بیشترین آمار مرگ‌ومیر ناشی از آنفلوانزا را در جهان دارد و پس از آن شرق مدیترانه و جنوب شرق آسیا قرار می‌گیرند. البته بیماری آنفلوانزا یک بیماری ویروسی کشنده و غیرقابل درمان نیست، اما با توجه به اینکه در سال‌های اخیر شدت بیماری بیشتر شده و آمار مرگ‌ومیر آن نیز بیشتر، پیشگیری از ابتلا به آن اهمیت زیادی دارد.

واکسن آنفلوانزا تنها گزینه برای مقابله با همه‌گیری آنفلوانزاست که در کشور ما نیز در فصول سرد سال وزارت بهداشت به مردم توصیه می‌کند افراد پرخطر یعنی افرادی که سیستم ایمنی تضعیف شده دارند، حتماً این واکسن را تزریق کنند. امسال در آستانه فصل سرما از واکسن چهارظرفیتی آنفلوانزا رونمایی شده که 4 نوع سوش ویروس آنفلوانزا را در برمی‌گیرد اگر می‌خواهید اطلاعات کاملی در مورد واکسن آنفلوانزا، اثربخشی آن و ضرورت تزریق آن را داشته باشید حتماً این گزارش را بخوانید.

وزارت بهداشت چند سالی است برای پیشگیری از همه‌گیری آنفلوانزا در فصول سرد سال مردم را تشویق می‌کند واکسن آنفلوانزا بزنند. این در حالی است که در فضای مجازی حرف و حدیث‌ها در مورد اثربخش نبودن واکسن نیز داغ بود. حتی کلیپی دست به دست می‌شد به نقل از مادری که فرزندش بعد از تزریق واکسن آنفلوانزا به یک بیماری ناشناخته دچار شده است. علاوه بر این برخی نیز ادعا می‌کردند واکسن را تزریق کرده، اما باز هم به آنفلوانزا مبتلا شده‌اند. چقدر این ادعاها صحت دارد؟

دکتر مسعود مردانی، متخصص عفونی، استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و عضو کمیته کشوری آنفلوانزا با این توضیح که واکسن آنفلوانزا از سال‌ها پیش در دنیا و در کشور ما وجود داشته، می‌گوید: «واکسنی که اخیراً رونمایی شده و وارد بازار می‌شود، واکسن چهارظرفیتی آنفلوانزاست. در واقع وقتی برخی افراد بعد از زدن واکسن باز هم علائم آنفلوانزا پیدا کردند، اما بعد از بررسی این موضوع در سال گذشته متوجه شدیم یک گونه از ویروس آنفلوانزای نوع B هست به نام ویروس «آنفلوانزای B یاماکاتا» که در واکسن قبلی منظور نشده بود و باعث بروز مواردی از آنفلوانزا در افرادی شد که واکسن زده بودند. به همین دلیل توصیه سازمان جهانی بهداشت این است که افرادی که در فصل آینده می‌خواهند واکسن بزنند، ترجیحاً واکسن آنفلوانزای چهارظرفیتی را بزنند که با شکست کارایی واکسن مواجه نشوند.» عضو کمیته کشوری آنفلوانزا با تأکید بر اینکه تولید واکسن جدید به این معنا نیست که واکسن سه‌ظرفیتی کارایی ندارد، توضیح می‌دهد: «ما مردم را تشویق به زدن واکسن سه‌ظرفیتی و چهارظرفیتی می‌کنیم.»
آیا زدن واکسن برای همه ضروری است؟
سازمان جهانی بهداشت و مرکز کنترل بیماری‌های عفونی آمریکا توصیه می‌کند از فرد 6 ماهه تا 106 ساله برای پیشگیری از ابتلا واکسن آنفلوانزا بزنند و محدودیتی ندارد ولی دکتر مردانی می‌گوید: «توصیه کمیته کشوری آنفلوانزا در کشور ما این است که کودکان از 6 ماه تا 6 سال، افراد مسن بالای 60 سال، تمامی بیماران قلبی و ریوی مزمن و افرادی که بیماری‌های کلیوی مزمن دارند یا پیوند کلیه و همودیالیز شده‌اند، همه افراد اچ‌آی‌وی مثبت، افراد مبتلا به سرطان، افرادی که لوسمی، لنفوم دارند یا سابقه این بیماری را داشته‌اند یا تحت درمان شیمی‌درمانی و رادیوتراپی هستند، حتماً باید واکسن بزنند.»
عضو کمیته کشوری آنفلوانزا به تزریق واکسن در خانم‌های باردار و باورهای غلط در این زمینه نیز اشاره می‌کند: «نکته مهم در مورد واکسن آنفلوانزا و اولویت اول سازمان جهانی بهداشت برای تزریق واکسن آنفلوانزا خانم‌های باردار هستند و پیش از این توصیه می‌کرد خانم‌های باردار هستند و پیش از این توصیه می‌کرد خانم‌های باردار در 3 ماهه دوم واکسن را بزنند ولی در چند سال اخیر آن‌قدر اوضاع وخیم شده که توصیه این است که در هر زمان از بارداری توصیه می‌شود واکسن را تزریق کنند.
افرادی که لازم است واکسن را تزریق کنند علاوه بر موارد گفته شده تمام کارکنان پزشکی که در خط اول مواجه با بیماران هستند نیز شامل می‌شود. از 3 سال پیش نیز گفته شده افراد چاق یعنی افرادی که شاخص توده بدنی بالای 35 دارند، در معرض ابتلا به آنفلوانزای شدید هستند و باید واکسن بزنند.»
آیا واکسن آنفلوانزا عوارض جدی دارد؟
شاید بسیاری از خانم‌های باردار به دلیل ترس از عوارضی که برای جنینشان ایجاد می‌شود، واکسن نمی‌زنند. دکتر مردانی در این زمینه تأکید می‌کند: «متأسفانه در سال گذشته فضای مجازی و اطلاعات کم برخی از همکاران پزشک سبب شد مردم فریب حرف‌های فضای مجازی را بخورند. در حقیقت بزرگ کردن عوارض جانبی که در یک میلیونیم افراد ممکن است اتفاق بیفتد باعث شد بسیاری از افراد واکسن نزنند.» به گفته این متخصص عفونی، در سال 94، 30 خانم باردار خودشان و جنینشان به دلیل ابتلا به آنفلوانزا جان خود را از دست دادند و در بررسی‌ها مشخص شد هیچ یک از این 30 خانم باردار واکسن آنفلوانزا را تزریق نکرده بودند چون متخصص زنان و زایمانشان به آن‌ها گفته بود نیازی نیست این واکسن را تزریق کنید. بنابراین تبلیغات سوء فضای مجازی که حرف علمی و غیرعلمی را مخلوط می‌کند، مردم را گمراه می‌کند. به مردم توصیه می‌کنیم اطلاعاتشان را از وزارت بهداشت و کمیته کشوری آنفلوانزا دریافت کنند.
عضو کمیته کشور آنفلوانزا در پاسخ به این سؤال که آیا مرگ‌ومیر آنفلوانزا در کشور افزایش چشم‌گیری داشته یا نه، توضیح می‌دهد: «آمار بیماری در برخی مناطق کشور که واکسن تزریق نشده بود، بیشتر شده ولی نکته مهم این است که بیماری آنفلوانزا مرگ‌ومیر دارد و اگر نداشت، دولت آمریکا به مردمش نمی‌گفت همه 290 میلیون جمعیت واکسن آنفلوانزا را بزنند چون هزینه اثربخشی بیشتری دارد.» آن‌طور که دکتر مردانی برایم شرح داد بهتری زمان تزریق واکسن با توجه به درجه حرارت منطقه متفاوت است و در تهران بهترین زمان مهر و آبان است چون 4- 2 هفته بعد از تزریق آنتی‌بادی در بدن ترشح می‌شود و کارایی پیدا می‌کند. اگر افراد واکسن را شهریور بزنند و آن سال، هوا سردتر باشد، واکسن در فروردین و اردیبهشت سال بعد کارایی‌اش را از دست می‌دهد.
آیا فقط واکسن چهارظرفیتی اثربخش است؟
با توجه به اینکه واکسن‌های آنفلوانزا مانند بقیه واکسن‌ها نیستند که اثربخشی طولانی مدت داشته باشند و باید هرسال تکرار شوند، هرسال واکسن جدیدتر تولید می‌شود. آیا این موضوع به این معناست که همه باید واکسن جدید چهارظرفیتی تزریق کنند؟ برای پاسخ این سؤال دکتر محسن زهرایی، رئیس اداره واکسیناسیون وزارت بهداشت برایم توضیح داد که هر دو واکسن سه‌ظرفیتی و چهارظرفیتی برای پیشگیری مؤثرند و تفاوت چندانی ندارند و نمی‌توان توصیه کرد چه افرادی واکسن چهارظرفیتی بزنند. به گفته وی، ویروس‌های آنفلوانزا متغیر هستند و سازمان جهانی بهداشت هرساله ویروس‌هایی که در نیمکره شمالی در سال قبل در فصل سرما رایج بوده که کشور ما هم جزو آن است را در سراسر دنیا شناسایی و به مؤسسات تولید واکسن در دنیا اعلام می‌کند تا واکسن‌ها را بر اساس این سوش‌ها بسازند. واکسن سه‌ظرفیتی دو تا سوش از نوع A می‌گیرند و یک از B می‌گیرند اما سال گذشته دو نوع B شایع شدند، سازمان جهانی بهداشت هم توصیه کرده دو نوع B در واکسنی چهارظرفیتی پوشش دهند. به همین علت واکسنی تولید شده که دو نوع A و دو نوع B را تحت پوشش قرار داده است.
 
دکتر زهرایی در مورد میزان مؤثر بودن واکسن در پیشگیری از آنفلوانزا توضیح داد: «میزان مؤثر بودن واکسن‌ها هم به چند عامل بستگی دارد، همان‌طور که گفتم ویروس آنفلوانزا تغییرات متعددی در آن رخ می‌دهد و ممکن است ویروسی که سال بعد شایع می‌شود با ویروس آن واکسن شباهت داشته باشد و اثربخشی بالا شد. برعکس ممکن است ویروسی در سال بعد شایع شود که شباهت کمتری با ویروس‌های قبل داشته باشد، در نتیجه اثربخشی واکسن کمتر است. نکته دیگر اینکه در مورد افرادی که واکسن زدند و بعد ادعا کردند همان سال دچار آنفلوانزا شدند، باید گفت از روی علائم بالینی نمی‌توان تشخیص قطعی آنفلوانزا داد چون ممکن است فرد به عفونت‌های تنفسی دیگری مبتلا شده باشد که به آنفلوانزا شباهت داشته، بنابراین تشخیص برای پزشک هم سخت است و هم قطعی نیست.»
آیا تحریم‌ها در تأمین واکسن خللی ایجاد کرده؟
ثابت شده واکسن آنفلوانزا می‌تواند بین 50 تا 80 درصد بستری‌های سالمندان را در بیمارستان کاهش دهد و همین میزان می‌تواند مرگ‌ومیر سالمندان را نیز کاهش دهد.

سال گذشته از 30 هزار نفری که به دلیل بیماری‌های تنفسی در بیمارستان بستری شدند 700 تا 800 نفر به دلیل بیماری آنفلوانزا جان خود را از دست دادند. با توجه به کمبودهای دارویی پیش آمده و مسئله تحریم‌ها آیا ممکن است این واکسن نیز در کشور با کمبود مواجه باشد؟ دکتر فرشید رضایی، کارشناس اداره مراقبت بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت در گفت‌وگو با «سلامت» در این زمینه می‌گوید: «از سال گذشته تاکنون تلاش شده به میزان لازم واکسن آنفلوانزا وارد کشور شود و شرکت‌های خصوصی واردکننده هستند. تلاش بر این بوده که کمبودی نداشته باشیم.»

وی با تأکید بر اینکه بنا بر اطلاعات روز جهان، شانس تشدید بیماری در برخی افراد بیشتر است، می‌افزاید: «سیستم دفاعی بدن خانم‌های باردار ضعیف‌تر است. با دادن واکسن سیستم ایمنی بدن را تقویت می‌کنیم که در برخورد با ویروس بیشتر بتواند مقاومت کند. در 40- 30 سال اخیر و به‌ویژه در 10 سال اخیر که مطالعات مولکولی هم انجام شده، واکسن آنفلوانزا نه تنها برای خانم‌های باردار عوارضی نداشته، بلکه مرگ‌ومیر خانم‌های را کم کرده است.» دکتر رضایی باز هم تأکید می‌کند سیستم دفاعی سالمندان نیز تضعیف شده و معیار جهانی برای تزریق واکسن برای سالمندان 65 سال است. همچنین کودکان زیر 2 سال و حتی زیر 5 سال نیز باید واکسن بزنند.» به گفته وی، افرادی که شیمی‌درمانی می‌شوند یا کورتون مصرف می‌کنند، کسانی که قطع نخاع شده‌اند، افرادی که بیماری مغزی و قلبی دارند و بیماران کلیوی و کبدی باید واکسن بزنند. وی به این نکته نیز اشاره می‌کند که ویروس آنفلوانزا، بسیار موذی و متغیر است و هر ساله واکسن اثربخشی صد در صد ندارد، یک سال اثربخشی 90 درصد است و یک سال 20 یا 70 درصد است و این اثربخشی نیز آخر فصل مشخص می‌شود. به رغم این موضوع توصیه سازمان جهانی بهداشت این است که افراد پرخطر حتماً واکسن را بزنند، حتی اگر 20 درصد تأثیر داشته باشد. آیا در سال‌های بعد واکسن‌های بهتری تولید می‌شود که اثربخشی بیشتری داشته باشد؟ دکتر رضایی در این زمینه بیان می‌کند: «دنیا در این زمینه کار می‌کند و شاید در آینده واکسنی بیاید که نیازی نباشد هر سال تکرار شود، مثلاً هر 5 یا 10 سال یکبار واکسن اثربخشی‌اش را از دست بدهد.» به گفته این کارشناس وزارت بهداشت، افرادی که منتقد واکسن آنفلوانزا هستند، موضوع اثربخشی آن را مدنظر قرار می‌دهند و می‌گویند اثربخشی آن در یک سال 20 درصد بوده بنابراین کارایی لازم را ندارد، در حالی که این کار علمی و اخلاقی نیست.
نکته دیگری که دکتر رضایی به آن اشاره می‌کند این است که واکسن‌سازی در دنیا محدود است بنابراین اولویت در تزریق واکسن برای افراد پرخطر است. آیا واکسن‌های موجود در بازار را باید با مشورت با پزشک انتخاب کرد؟ دکتر رضایی پاسخ می‌دهد: «واکسن‌هایی که در بازار موجود است با تأیید سازمان غذا و دارو وارد می‌شود و آن‌هایی که اثربخشی دارند، وارد می‌شوند ولی بهتر است مردم در این زمینه با پزشک در تماس باشند.