چرا در اسلام زنان باید نصف مردان ارث ببَرند؟

ارث زنان در اسلام نصف ارث مردان در نظر گرفته شده. پسر دو برابر دختر، برادر دو برابر خواهر و شوهر دو برابر زن. چرا؟ از فعالان حقوق زنان اگر بپرسید به همان دلیل که ارزش شهادت مرد دو برابر زن در نظر گرفته شده، به همان دلیل که حق طلاق در اختیار مردان است و به همان دلیل که در متن قرآن، مردان قیم زنان در نظر گرفته شده‌اند.
 
روشنفکران دینی اما تفسیری دیگری دارند. آنها می‌گویند ارث زنان نصف مردان در نظر گرفته شده چرا که مردان وظایف و مسئولیت‌های بیشتری دارند. مردان در اسلام نان‌آور خانواده هستند و پرداخت نفقه و مهریه هم بر دوش آنهاست؛ گفتمانی که البته در جامعه امروز ایران تا حدود زیادی تغییر کرده و نقش زنان در اقتصاد خانواده و جامعه ربطی به آنچه هزار و چهارصد سال پیش در صدر اسلام گزارش شده است ندارد.
 
این هفته در تابو سجاد نیک‌آیین، دین‌پژوه و ژیلا موحد شریعت‌پناهی، پژوهشگر علوم قرآنی درباره همین موضوع بحث می‌کنند.
چرا در اسلام زنان باید نصف مردان ارث ببَرند؟
آقای نیک‌آیین بحث را با این پرسش آغاز می‌‌کنیم که چرا در اسلام که خودش را دین برابری می‌داند، سهم ارث زنان کمتر از مردان در نظر گرفته شده؟ چه توجیهی در دین اسلام برای این موضوع وجود دارد؟
 
سجاد نیک‌آیین: البته اسلام تنها دینی نیست که خودش را متصف به این صفت می‌داند و بقیه هم چنین مدعایی دارند. بنابراین مسأله این است که ما برابری را چه‌گونه بدانیم و برابری را چه‌گونه تعریف کنیم. برابری در فرصت‌ها تعریف کنیم؟‌ یا برابری به معنی تساوی صرف نظر از استعدادها و زمینه‌ای که هر انسانی می‌تواند در آن رشد کند. اگر برابری فرصت بگیریم بله اسلام مدعی است که فرصت برابر را برای همه فراهم می‌کند اما اگر تساوی صرف نظر از استعداد و قابلیت و همه چیز بدانیم، طبیعتا آنجا ممکن است باب مناقشه باز شود…
 
خب پس من باید سؤالم را تصحیح کنم و بگویم که چه قابلیت و برتری و استعدادی در زنان «نیست» و زنان فاقد آن هستند که….
 
نیک‌آیین: نه نه نه من اصلا منظورم قابلیت زنان نیست. من برابری را یک مفهوم غامض می‌دانم که صرفا اگر کسی ادعای آن را کرد یعنی اگر اسلام هم آمد چنین ادعایی کرد، باید از دین اسلام پرسید برابری در چه؟‌ چه‌طور برابری؟ صحبت من این نیست که در ارث مبنا این است که یکی مستعدتر از دیگری است. بحث ارث را که مطرح می‌شود و بسیار هم به آن استناد می‌شود درباره عدم مساوات میان زن و مرد در اسلام؛ این به دلیل یک نگاه تک‌بعدی است.
 
بیاییم ببینیم این ارث آیا فقط و فقط همین ارث است یا اسلام در پکیجی و در مجموعه‌ای یک‌سری توصیه‌ها و سفارشات و ساز و کارهای قانونی و حقوقی در نظر گرفته. به عنوان مثال اسلامی که در یک مورد خاص دارد صحبت از حق دو برابر ارث مرد در برابر زن می‌کند در موارد دیگر استثنا هم دارد و این عمومیت ندارد. در یک جاهای ارث زن و مرد برابر می‌شود و در موارد دیگری حتی ارث زن است که بیشتر می‌شود. اسلام مبنایش این نیست که به زن یک نگاه دون‌مایه‌تر و خدای‌ناکرده فرومایه‌تری دارد. اگر قرار بود چنین نگاهی داشته باشد در موارد دیگری این ارث برابر درنمی‌آمد.
 
آنجایی که اسلام می‌گوید ارث دوبرابر است به دلیل این است که مرد نسبت به سه زن در زندگی خودش مسئولیت مالی دارد. مادر و خواهر و همسر و فرزند دخترش. که این شد چهار تا. حالا من همسر و دختر را یک جا گرفتم. این چهار خانم حتی اگر از لحاظ امکانات مالی بتوانند خودشان خرج خودشان را بدهند و خودشان نفقه خودشان را به تعبیری بپردازند و احتیاج به نفقه هم نداشته باشند اما مرد مکلف به این است که این هزینه‌ها را تأمین کند. مرد به محض این که با خانم ازدواج می‌کند، دوازده مسئولین مالی بر عهده اوست.
 
خب شما همه این مسئولیت‌ها را در کنار هم بگذارید. این مسئولیت‌ها را ما باید یک منبع مالی برایش تخصیص بدهیم یا نه؟ یا همین طوری باید به مرد بگوییم تو مسئولی و هیچ جا هم منبع اضافه و بودجه‌ای برای این مسئولیت‌ها تأمین نکنیم و بعد هم به اسلام بگوییم تو در حق زن اجحاف کرده‌ای.
 
وظیفه تأمین مایحتیج زندگی روزمره از مسکن و خوراک و پوشاک، بر عهده کیست؟ بر عهده آقاست. خانم در خانه همسرش وظیفه حتی آشپزی کردن ندارد. حالا عرف ما این را وظیفه می‌داند یک حرف دیگر است. من دارم اینجا بحث فقهی می‌کنم. آقا مسئول است در برابر حتی همین غذا پختن خانم اگر خانم مطالبه کند حق‌الزحمه پرداخت کند. حتی در تربیت بچه‌ها و نگهداری و حتی شیر دادن به بچه خانم حق دارد مطالبه مالی بکند.
 
نکات خوبی بود برای ورود به بحث. خانم شریعت‌پناهی استدلال‌های آقای نیک‌آیین را شنیدید که بحثی که مطرح کردند به طور خلاصه این بود که خب وظایف اقتصادی مرد دارد در نهاد خانواده در قوانین اسلام که این شرایط را ایجاب می‌کند. حالا بجز نکاتی که آقای نیک‌آیین مطرح کردند بحث مهریه هم هست. بحث نفقه و مهریه را کسانی که از این وضعیت ارث زنان در اسلام دفاع می‌کنند معمولا پیش می‌کشند. می‌خواهم بدانم شما به عنوان کسی که با این وضعیت موافق نیستید استدلال‌تان چیست؟
 
ژیلا موحد شریعت‌پناهی: بله البته ممکن است که همان‌طور که ایشان گفتند این را به نفقه ربط بدهند ولی من در هیچ جای قرآن کریم ربطی برای این دو پیدا نکردم. این که چرا نفقه بر عهده مرد است برمی‌گردد به آیه شریفه‌ای که می‌فرماید « بِمَا فَضَلَ اللَهُ بَعضَهُم عَلَىٰ بَعضٍ وَبِمَا أَنفَقُوا»
 
یعنی به خاطر این که استعدادها در بعضی نسبت به بعضی دیگر متفاوت است مردها نفقه می‌دهند. اینجا که استعدادها متفاوت است هیچ جا نگفته که مرد استعدادش در هیچ زمینه‌ای کمتر از مرد است. بلکه تقسیم فضل است. اگر ایشان می‌خواهند اینها را به هم ربط بدهند باید یک دلیل قرآنی برای ما بیاورند واگرنه من می‌گویم که الآن راه حل‌های قرآنی برای برابری وجود دارد بدون این که بخواهیم که نفقه را کاهش بدهیم.
 
آن وظایف مرد به خاطر وظایف متقابل زن است که عموما برمی‌گردد به حاملگی، زایمان و شیردهی. در مورد راه‌حل‌ها یکی‌اش این است که ما الآن برای خانم‌ها اجرت‌المثل را قبل از طلاق تصویب کرده‌ایم و تقاضای ما این است که نصف اموال را قبل از تقسیم ارث به خانم‌ها بدهند، با توجه به وظایفی که - آقای نیک‌آیین هم گفتند که بر عهده‌شان نیست- ولی به عنوان یک عرف پذیرفته انجام می‌دهند. سؤال من از آقای نیک‌آیین این است که اگر کسی وصیت خود را طوری انجام داد که دخترها مساوی یا بیشتر ببرند آیا نفقه آن دختر دیگر بر عهده شوهرش نیست؟ اینها ربط مستقیمی با همدیگر ندارد.
 
به هرحال در صحبت‌های آقای نیک‌آیین هم نکته‌ای هست و آن این که اگر مرد مسئول تأمین مالی خانواده باشد - حتی در جامعه امروز که بسیاری از خانواده‌ها را زنان سرپرستی می‌کنند یا این که اساسا زن و مرد با هم خانواده را اداره می‌کنند ولی همچنان خانواده‌هایی هستند که مرد تنها تأمین‌کننده مالی خانواده است- چرا در آنجا شما قدرت اقتصادی برابر را برای زنان شما طلب می‌کنید؟ چون مرد دارد خانواده را مدیریت می‌کند.
 
موحد شریعت‌پناهی: بله ببینید زندگی خانوادگی فقط پول نیست. در نهاد خانواده‌ای که من از اسلام برداشت کرده‌ام، تقسیم کاری هست و همین طور که قرآن می‌فرماید مردان «قوام» هستند برای مسائل مالی خانواده، زن‌ها هم صالحات هستند. یعنی یک وظیفه بسیار سنگین عاطفی دارند و آوردن مهر و محبت و عشق به درون خانواده بر عهده آنهاست. پس اگر ما بخواهیم اینها در دو کفه ترازو بگذاریم هیچ ربطی به ارث پیدا نمی‌کند.
 
مهر و محبتی که زن باید نثار شوهرش و بچه‌هایش بکند در مقابل این است که هیچ کونه دغدغه‌ مالی نداشته باشد ولی چون توانمندی کار مالی هم دارد اگر دلش خواست می‌تواند کار مالی هم انجام بدهد ولی هیچ اجباری ندارد در مشارکت مالی. به خاطر چه؟ به خاطر این که او باید پس‌انداز بکند برای روز مبادای خودش و فرزندانش و وقتی که خانواده در حالتی قرار بگیرد که دوامی در آن نباشد، مثلا مرد مفقود شود یا طلاقی پیش بیاید. بنابراین در یک سیستم خانوادگی مستقل از دولت باید این تقسیم انجام بشود.
 
خب الآن سؤال‌هایمان از آقای نیک‌آیین بیشتر شد. آقای نیک‌آیین خانم شریعت‌پناهی معتقد هستند که بحث ارثیه ربطی به نفقه و هزینه‌هایی که مرد باید برای زندگی بپردازد ندارد و بعد نکته‌ای که مطرح می‌کنند که من می‌خواهم حتما پاسخ شما را به آن بدانم این است که خب زن اگر دلش خواست می‌تواند کار کند ولی اجباری نیست که مشارکت اقتصادی در خانواده داشته باشد و می‌تواند پس‌انداز کند برای روز مبادای خودش یا اگر طلاقی پیش بیاید. اینجا شاید باید پرسید که خب اگر طلاقی پیش بیاید به هر حال مهریه هم در نظر گرفته شده. نمی‌دانم شما چه پاسخی خواهید داد؟
 
نیک‌آیین: سرکار خانم شریعت‌پناهی از من مطالبه دلیل از قرآن کردند و خوشبختانه خودشان دلیل را مطرح فرمودند. «الرجال قوامون علی النساء» یعنی مردان مسئولیت مالی دارند. ما داریم در دنیای واقعیت‌ها صحبت می‌کنیم. ما وقتی صحبت از مسئولیت می‌کنیم نمی‌توانیم مسئولیت بتراشیم بدون این که هیچ بودجه‌ای تخصیص بدهیم. به مرد بگوییم خب شما همه این مسئولیت‌ها را داری، کار هم بکن، خانم هم اگر درآمدی داشت مال خودش باشد...من فکر می‌کنم پارادایم نظام برده‌داری هم دیگر این طور نیست که این طوری از مرد یک‌طرفه مطالبه بشود بدون تخصیص هیچ منبعی و هیچ چاره‌اندیشی‌ برای این مسئولیت‌ها.
 
ضمن این که وانگهی. بنده به شما این طور عرض کنم. فرض کنید که این ارث دو برابر به مرد رسید. این مردی که ارث دوبرابر را گرفت، یعنی از خواهر خودش دو برابر سهم بیشتر گرفت؛ قرار است این را کجا خرج کند؟ خود همین مرد، عرض کردم که نسبت به خواهرش مسئولیت مالی دارد. به این معنی مرد صرفا و صرفا برده است.
 
به علاوه این که خانم هم هیچ مسئولیتی ندارد. آن بحث تربیت [بچه‌ها] هم فقط یک لطف است، یک هدیه است. صرفاً نمی‌توانیم به این دلیل که فمینیست هستیم یا مدافع حقوق زنان هستیم حالا از تساوی هم دیگر عبور کنیم؛ با این تقریری که سر کار خانم شریعت‌پناهی ارائه می‌دهند دیگر ما از تساوی هم گذر کرده‌ایم و رسما داریم وارد پارادیم برده‌داری می‌شویم، زن‌سالاری افراطی.
 
خانم شریعت‌پناهی چه پاسخی دارید؟ شما طرفدار برده‌داری هستید؟
 
شریعت‌پناهی: نه من رد می‌کنم اصطلاح را. ببینید مهریه اصلا برای طلاق نیست. مهریه هدیه‌ای است که باید در وسع مرد باشد و همان زمان ازدواج هم باید بدهد. مثل هدیه‌هایی که حتی همین الان در غرب هم وقت ازدواج به خانم‌ها می‌دهند و این یک عرف بسیار زیباست. در مورد تأمین بودجه مالی خانواده سوال من این است که خب اگر مردی ارث نداشته باشد و پدر و مادرش چیزی نداشته باشند که به او ارث برسد، آیا همه مسئولیت‌های مالی او منتفی می‌شود؟ نمی‌شود. خب حالا من می‌گویم خانم کار می‌کند، آقا کار می‌کند و هر دو هم حقوق‌شان مساوی و هر دو هم خرج می‌کنند ولی وقتی بچه می‌خواهند این کیست که باید حامله شود؟ کیست که باید زایمان کند؟ کیست که باید شیردهی داشته باشد؟
 
حتی در قرن بیست‌ویکم در هیچ کشوری مرگ و میر مادران به صفر نرسیده. بنابراین نفقه در مقابل توجه عاطفی و دردسرهای جسمانی حاملگی و زایمان و شیردهی برای خانم‌ها تعبیه شده. کارهای خانه را هم گفتیم با تصویب اجرت‌المثل به عنوان نصف اموال شوهر، در هنگام فوت شوهر، جبران آن را خواهد کرد. آقا می‌فرمایند که برده‌داری. الآن که ما برده‌داری زنان را می‌بینیم. اگر آقایان محبت می‌کردند این نفقه را بدون برده کردن زن انجام می‌دادند که حتی خانم بدون اجازه شوهرش نتواند از خانه بیرون برود؛ آن وقت جهان ما یک جهان بسیار بامحبتی می‌شد و برابری زن و مرد هم تأمین می‌شد.
 
خیلی‌ها معتقد هستند که خب این فرادستی اقتصادی در نهاد خانواده نابرابری تولید کرده؛ همین که خانم شریعت‌پناهی اشاره کردند که اگر نفقه دادن مشروط نمی‌شد به هزار و یک محدودیتی که مرد می‌تواند بر زن اعمال کند، شاید اصلاً این مسائل پیش نمی‌آمد. آن نفقه‌ای که ما داریم درباره آن صحبت می‌کنیم یا ۱۲ مسئولیتی که شما اشاره کردید در حقیقت در برابر حقوق و شرایط فرادستی است که به مرد داده می‌شود. این را چه پاسخی درباره‌اش خواهید داد؟
 
نیک‌آیین: من تعجب می‌کنم. خب نص صریح آیه می‌فرماید برای فرزندان ذکور دو برابر سهم فرزندان اناث. الرجال قوامون علی النساء. مردان مدیریت اقتصادی خانواده را به عهده دارند. خب همه اینها را کنار هم بگذارید. من نمی‌دانم چه‌طور نظام حقوقی دیده و استخراج می‌شود بدون این که ما به این نصوص صریح توجه کنیم. حالا این بحث را بگذارم کنار. بحث زایمان و شیردهی را مطرح کردند.
 
بنده نمی‌دانم چه‌طور می‌شود که یک اختلاف بیولوژیک و که مادر طبیعت آن را در دامان زنان گذاشته و خانم‌ها را در حقیقت مسئول کرده [مبنای نابرابری باید تلقی شود؟]. اگر راهی سراغ دارند برای بارور کردن آقایان و این که آقایان هم وضع حمل و شیردهی کنند خب بنده خوش‌حال می‌شوم. هم ایشان هم کسان دیگر از دوستانی که این چنین افراطی می‌خواهند به آن پارادایم برده‌داری برسند مطرح کنند که بله آقایان هم باردار شوند و آن وقت قبل از ازدواج دو طرف سنگ‌هاشان را با هم وا بکنند و بگویند فرضا بچه اول را منِ خانم و بچه دوم را شمای آقا باردار شوید و در این بُعد هم تساوی بشود. خب ما چه‌طور می‌توانیم یک تفاوت بایولوژیک را مبنای یک سری حقوق قرار دهیم؟ بر اساس یک تفاوت بایولوژیک که مرد هیچ تقصیری در این که نمی‌تواند باردار شود نداشته.
 
می‌فرمایید با بحث نفقه مهار زده شده و اینها. نه هیچ ربطی این دو به هم ندارد. نفقه مشروط به اجازه نیست. از فقهای قدیم ما از قبل از قرن هشتم که جریان‌های خیلی نزدیک به صدر اول و فقهای سلف بودند نظرشان این بود که خانم می‌تواند در شروط ضمن عقد شرط کند که من با اجازه خودم سفر می‌کنم. خانم می‌تواند حق طلاق را ضمن شروط عقد بگذارد. می‌فرمایند خانم‌ها کمترین درآمد را دارند. این هیچ ربطی به ارث ندارد. اسلام نگفته که دستمزد خانم‌ها را کمتر بدهید. شما می‌دانید اگر بارداری خطر جانی برای خانم داشته باشد به لحاظ شرعی و فقهی آقا نمی‌تواند مطالبه فرزند کند…
 
ولی آقای نیک‌آیین چون این نکته را گفتید من باید این را از شما بپرسم که می‌فرمایید مرد مطالبه فرزند نمی‌تواند بکند اگر خطر جانی برای زن وجود داشته باشد...در عین حال می‌دانیم که چندهمسری برای مردان به رسمیت شناخته شده. بنابراین اینجا فکر می‌کنم شما نمی‌توانید اینجا این را پیش بکشید به عنوان دفاع از این وضعیت.
 
نیک‌آیین: ببینید بحث ما درباره ارث و مسأله مالی بود. درباره چندهمسری اگر بخواهید می‌شود بحث کرد…
 
نه نه ما درباره چندهمسری برنامه داشته‌ایم منتها اینها به هم مرتبط است.
 
شریعت‌پناهی: ببینید آقای نیک‌آیین تفاوت بیولوژیکی مرد و زن را هیچ علمی رد نکرده و من هم نمی‌کنم. اما امتیازاتی که در مقابل این تفاوت‌های بیولوژیکی به مرد داده می‌شود خیلی غیرمنصفانه است. چون مرد مثلا توانایی پول درآوردن بیشتر دارد یا زور بازویش بیشتر است یا هر چه باید خرج زن را بدهد. اگر این بدون قید و شرط بود یک گام به نظر من نزدیک می‌شدیم ولی وقتی که این مقید می‌شود به این که زن از خانه بیرون نرود، زن از کشور خارج نشود.
 
نیک‌آیین: عرض کردم در شروط ضمن عقد…
 
شریعت‌پناهی: اجازه بدهید آقای نیک‌آیین. اجازه بدهید صحبت من تمام شود و بعد شما پاسخ بفرمایید. اگر که خروج زن از کشور و خانه منوط شود به اجازه شوهر، شوهر بتواند چهار همسر اختیار کند، بتواند هر چند تا صیغه می‌خواهد بگیرد، حق طلاق هم با مرد باشد و اگر زن بخواهد اینها را بگیرد باید در شروط ضمن عقد بگیرد، خب آقا داماد فرار می‌کند. بنابراین بسیار سخت است که خانم‌ها بخواهند همه این حقوق را در شرایط ضمن عقد بگیرند.
 
این تفاوت‌های بیولوژیکی سرجای خودش باقی است ولی باید نفقه دادن مرد بدون قید و شرط باشد. هیچ ربطی هم به ارث‌بری او ندارد. وقتی که خانم کار می‌کند. مثلا پزشک است، مثلا یک کار با درآمد مالی خوب دارد، اصلا یک شرکت زده، موفق است یا...این را پس‌انداز می‌کند برای اینکه آن آرامش فکری را داشته باشد که مجبور نباشد کار کند. ببینید اجبار به کار با این که داوطلبانه خانم کار کند خیلی فرق می‌کند. من می‌خواهم خانم‌ها اگر هم کار می‌کنند بدون اجبار مالی باشد.
 
آیا این هم نوع دیگری از نابرابری نیست؟ ممکن است الآن این پرسش مطرح شود که چرا زنان باید کار کردن‌شان مشروط به این شرایطی باشد که شما می‌فرمایید؟ و درآمدشان باید به خودشان اختصاص داشته باشد و مردان باید هزینه زندگی آنها را تقبل کنند؟ و بعد تقاضای برابری داشته باشند؟ یعنی آیا برابری از حقوق و وظایف برابر نمی‌آید؟
 
شریعت‌پناهی: نه ببینید حاملگی و زایمان و شیردهی این نابرابری را ایجاد کرده. حالا تا آن زمان که آقای نیک‌آیین فرمودند یک کاری کنیم که آقایان هم بتوانند بچه‌دار شوند، بسیار خوب. نابرابری تا آن زمانی که پنجاه درصد درآمدها به خانم‌ها در تمام جهان تعلق نگیرد [ادامه دارد]. این نابرابری به آن نابرابری‌های خشونتی و نابرابری در طلاق و چندهمسری رسمی و غیررسمی ادامه پیدا خواهد کرد. این همه انرژی که از زنان گرفته شده در حاملگی و زایمان و شیردهی را چه کسی جبران کرده؟ بله اگر بخواهیم که نسل بشر از بین برود و خانم‌ها هم دیگر حامله نشوند بنده با تز برابری کامل مالی موافق خواهم شد.
 
آقای نیک‌آیین ما در دقایق پایانی برنامه هستیم. جمع‌بندی شما را در پاسخ به خانم شریعت‌پناهی می‌شنویم.
 
نیک‌آیین: ببینید این نظریه سرکار خانم شریعت‌پناهی خودش خودش را نقض می‌کند. خیلی هم ساده نقض می‌کند. الآن سده اخیر سده جنبش‌های فمینیستی و برابری‌خواهی زن و مرد است. خب در همین زمانه است که همین ایرادهایی که ایشان می‌گویند از جمله این که خانم‌ها تمایل کمتری به فرزندآوری دارند وجود دارد.
 
البته من دلیل‌اش را نه برابری می‌دانم نه عدم برابری. چون قبل از صد سال قبل خانم‌ها علی‌رغم همه نابرابری‌ها تمایل بیشتری به فرزندآوری داشتند. اسلام به مرد می‌گوید شمایی که زورت بیشتر است و این تفاوت بایولوژیکی را داری مسئولیت‌ات هم در برابر مادر و خواهر و همسر و فرزندت بیشتر است و در یک کلمه تفاوت در ارث دلیل بر تبعیض میان آقایان و خانم‌ها نیست. شما باید منظومه کامل را به طور کامل در نظر بگیرید. حقی که شما دارید، شما را واجد مسئولیت‌هایی می‌کند. تکالیف و مسئولیت‌های مرد چنان است که یک نظام خردمند فکر تخصیص بودجه برای این مسئولیت‌ها را هم می‌کند.
 
من خواهشم این است خانم شریعت‌پناهی که ما جمع‌بندی کوتاه شما را هم بشنویم.
 
شریعت‌پناهی: خانم‌ها در زمان‌های قدیم چاره‌ای جز زایمان‌های بیشتر نداشتند و می‌خواستند که وضعیت حقوقی خودشان را در خانواده تثبیت کنند و بنابراین تمام آن نابرابری‌ها را هم تحمل می‌کردند اما از خانواده ایده‌آل بسیار دور بودند.
 
الآن خانواده‌های سوئدی مثلا بله زایمان کمتری می‌کنند اما رضایت خانم‌ها از زندگی بسیار بالا رفته و به همین جهت هم هست که اگر حقوق مربوط به شیردهی، زایمان و حاملگی را به آنها بدهند من خودم پیش‌بینی‌ام این است که در آینده نزدیک آن کشورها هم به تعادل می‌رسند، با خانواده‌های گرمی که عنصر عاطفی زن و مرد در آن به رشد برسد. برای مسأله ارث هم باید حتما اجتهاد کرد و با توجه به موقعیت زمانه مجتهدان ما باید گاهی فرا بنهند و برای ارث اجتهاد کنند تا ان‌شاء‌الله به برابری حقوقی چه در خانواده و چه در اجتماع برسیم.
 
ممنونم ژیلا شریعت‌پناهی و سجاد نیک‌آیین مهمانان این هفته تابو بودید. سپاسگزارم از این بحث.