داریوش همایون، بچه‌های رضاشاهی، و برون آمدن از سه جهان

همایون: شیرینی جهان سومی بودن در این است که از یادت می برد که واپسماندگی کشورهای استعمارشده (که بعدها جهان سوم شدند) ریشه های هزار ساله داشته و اصلا به دلیل همان ریشه ها مغلوب شده بودند داریوش همایون در سال ۲۰۰۱، کوتاه زمانی پس از حادثه یازده سپتامبر، مقاله ای نوشت که شاید آن را بتوان چکیده ای از تحلیل او از مشکلات تاریخی ایران و همچنین چشم انداز و راهکارش برای آینده ایران دانست.
 
عملا ده سال پایانی عمرش را پس از نوشتن آن مقاله به شرح و بسط طرحی که آنجا مطرح شد گذراند . در آن مقاله داریوش همایون می نویسد که ایرانیان باید از سه جهان بیرون بیایند: جهان سومی، خاورمیانه ای، و اسلامی. تجویز و "باید"ش بر پایه این مشاهده است که زیستن در این سه جهان ما را به بن-بست کشانده: "ما بر رویهم در این سه جهان زیست می کنیم و همراه هر سه به پایان راه رسیده ایم". از دید همایون حداقل بخشی از این بیرون آمدن، افزون بر پیش نیازهای اقتصادی، نیازمند اراده آگاهانه است: "ما در چنین ‏وضع تاسف آوریم زیرا با روحیه جهان سومی می اندیشیم، با معیارهای خاور میانه ای زندگی می کنیم، و اجازه ‏داده ایم که جامعه ما با صفت اسلامی تعریف شود."

از نسل بچه های رضاشاهی
 
برای فهم بهتر این چشم انداز، به جاست که نقبی بزنیم به خاستگاه فکری داریوش همایون و فضای فرهنگی که در آن بالیده بود. به گفته دوست دیرین و همکار همایون، علینقی عالیخانی، آن ها هر دو از نسل "بچه های رضاشاهی" بودند ، یعنی نسلی که کودکی و مدرسه رفتنش همزمان شد با پادشاهی رضاشاه و نوسازی ایران. همایون، زاده شده به سال ۱۳۰۷، تا اوایل دبیرستانش را در دوران رضاشاه گذراند. در آن هنگام، دید غالب در میان ایرانیان پیشرو چنین بود که به قول آن مثل معروف، ما ایرانیان "از اسب افتاده ایم، نه از اصل". به زبان دیگر، ایرانیان پیشرو هنوز به "استثنایی بودن" ایران باور داشتند و در پی باززایی (رنسانس) فرهنگ ایرانی و زنده کردن شکوه ایران بودند.
 
در این فضای خوشبینی ملی گرایانه، درست به وارون آنچه بعدها عمدتا تحت تاثیر دیدگاه چپ در میان ایرانیان جا افتاد، روشنفکران ایران رضاشاه را نه به عنوان نابودگر مشروطه که به عنوان مجری آرمانهای انقلاب مشروطه و حتی قهرمان آن می دیدند. این دید ستایش آمیز به اصلاحات رضاشاهی تناقضی با کنار گذاشتن موقتی بخشی از آرمانهای مشروطه از سوی همان رضاشاه نداشت.
 
برداشت بسیاری از روشنفکران آن نسل چنین بود که آرمانهای مشروطه تنها در آزادی سیاسی و آزادی کامل مطبوعات خلاصه نمی شود؛ روشنفکران آن زمان چون به دوران مشروطه و واقعیات آن زمان نزدیکتر بودند، باززایی فرهنگی و نوسازی مادی ایران و بنیاد نهادن زیرساختهایی همچون دانشگاه، بیمارستان، راه آهن، آموزش زنان و دادگستری نوین را نیز از مهمترین بخشهای آرمانهای مشروطه می دانستند. آن ها به سادگی و روشنی بر این باور بودند که اگر بخش بزرگی از مردم گرسنه و بیسواد و محروم از آب آشامیدنی بهداشتی باشند و طبیعتا از بیماریهای گوناگون رنج ببرند، چنین مردمی نه در پی آزادیهای سیاسی و مطبوعات خواهند بود، نه از آن سودی می برند.

برون آمدن از جهان سوم
 
داریوش همایون دریافته بود که مطلقا هیچگونه فرهنگ یا زبان یا دین یا نژاد مشترکی جهان سوم را به هم پیوند نمی دهد. این کشورها از شرق و جنوب آسیا تا آفریقا تا آمریکای جنوبی کشیده شده اند، چنانکه به واقع هیچ وجه اشتراکی جز فقر و واپسماندگی ندارند. پس جهان سوم مفهومی است که با عدم چیزی دیگر، یعنی نبود توسعه و پیشرفت، تعریف می شود. از دید داریوش همایون جهان سوم نام دیگری برای واپسماندگی و واماندگی از کاروان پیشرفت و باشگاه (کلوب) بازندگان است. نه می باید و نه حتی می تواند بخشی از هویت ما (یا هر ملت دیگری) باشد. بر همین پایه، آن حس همبستگی که بسیاری از ما شاید ناخودآگاه با دیگر جهان سومی ها داشته باشیم چیزی جز شراکت در نداشتن نیست و کمکی به ما نمی کند.
 
پرسشی که پیش می آید این است که پس جذابیت جهان سوم و اینکه خود را پاره ای از آن بدانیم در چیست؟ همایون چنین پاسخ می دهد: "جهان سومی ستمدیده و قربانی بود، بی هیچ ‏کوتاهی و گناه. ستمدیدگی اش به آشنائی اش با غرب برمی گشت. غرب زورمند زورگو که می خواست شیوه ‏زندگی او را تغییر دهد، و منابع ش را بهره برداری کند." از دید او، فضیلت و جذابیت جهان سومی بودن در همین ستمکش بودنش است؛ به مجرد آنکه خود را جهان سومی بدانی، در جرگه مظلومان جای می گیری و همه واپسماندگی هایت با استعمار توجیه می شود. مظلومیت جهان سومی تو را از گناه و مسئولیت پاک می کند، چون مستضعف می شوی. شیرینی جهان سومی بودن در این است که از یادت می برد که واپسماندگی کشورهای استعمارشده (که بعدها جهان سوم شدند) ریشه های هزار ساله داشته و اصلا به دلیل همان ریشه ها مغلوب شده بودند.

برون آمدن از جهان خاورمیانه ای
 
خاورمیانه ای بودن جلوه ای است ویژه از جهان سومی بودن که عنصر مظلومیت و حس قربانی بودن همراه با طلبکاری را تقویت می کند. به زبان همایون یکی از جذابیتهایش این است که یک خاورمیانه ای "هیچ مسئولیتی ندارد و از ‏بابت شوربختی خود طلبکار دیگران است". کمابیش مشابه جهان سوم، خاورمیانه نه یک نژاد است، نه یک زبان یا فرهنگ مشترک را نمایندگی می کند. اصطلاحی است یکسره برساخته شرق شناسان غربی و شرقیانی که از دیدن نقادانه خود عاجزند و خود را از دریچه چشم غربیان می نگرند و ادراک می کنند. به گفته همایون: "خاور میانه بیش از یک اصطلاح مبهم جغرافیائی، و مانند جهان سوم یک ‏حالت ذهنی است".
 
یک وجه ویژه فضای ذهنی خاورمیانه ای غرب ستیزی آن است، "بویژه آمریکا ستیزی و یهود ‏ستیزی که بر آن سرپوش ضد صهیونیسم می گذارند". از دید داریوش همایون، اندیشه غالب در خاورمیانه برداشتی ساده انگارانه و یکسویه از کشاکش فلسطین و اسرائیل که یکی از کهنترین و پیچیده ترین کشاکشهای جهان است دارد و پیچیدگیهای مساله را در نظر نمی گیرد. وجه دیگر اندیشه خاورمیانه ای باور کمابیش ابطال ناپذیر به تئوریهای توطئه است. پای تحلیلهای سیاسی عوام یا تحصیلکردگان (فرقی نمی کند) خاورمیانه که بنشینید، چه عرب باشند چه ترک یا پاکستانی یا افغان یا ایرانی (باز فرقی نمی کند)، همان سخنان تکراری و توطئه نگرانه را می شنوید: یازده سپتامبر، القاعده، داعش، جنگ سوریه، و خلاصه همه اتفاقات جهان دستپخت برنامه ریزان خارجی بوده و هستند که تا ته کار را ریز به ریز دیده اند و همه نقشه هایشان هم دقیق عملی شده است.
مشکلی دیگر که اسلامی بودن جامعه بار می آورد احساس برتری است که دگرگونی را نه تنها نالازم بلکه ناپسند می نماید. برتر دانستن فرهنگ خودی بر همه فرهنگهای بیگانه از اصول جامعه اسلامی است.
برون آمدن از جهان اسلامی
 
داریوش همایون هرگز نه اسلامگرا بود نه اسلام ستیز. احتمالا جز خانواده و نزدیکانش، هیچکس درباره باورهای دینی شخصی او چیزی ندانست، چراکه هرگز آن را در فعالیتهای اجتماعی خود - چه روزنامه نگاری چه سیاست- دخالت نداد.
 
او همواره میان "جامعه اسلامی" و "جامعه ای که بیشتر مردمانش مسلمانند" تمایز قائل می شد. دومی می تواند به سکولاریسم برسد و با جهان نوین هماهنگ شود، اما اولی وجه جهان سومی و/یا خاورمیانه ای واپسماندگی را تشدید و پابرجاتر می کند؛ همایون می نویسد: "اسلامی بودن پیشاپیش به ‏معنای داشتن تصور بسیار محدودی از آزادی و محدودیت فردی است... جامعه اسلامی جامعه ای تقدیس شده است... نظام ارزشها ‏و نهاهای ریشه دار آن را زیر نور اندیشه آزاد نمی توان برد. جامعه اسلامی در هر مرحله ای باشد بالقوه یک ‏عنصر آخرالزمانی نیرومند در آن هست: سرنوشت از پیش تعیین شده ای دارد؛ آینده و رستگاری نهائی اش در ‏بازگشت به گذشته ای است بالاتر از هر چه بوده است و خواهد بود".
 
البته که در یک جامعه جهان سومی، باورها ‏و نظام ارزشهای سنتی راه بر پیشرفت می گیرند، اما در جوامع اسلامی این مشکل دو چندان است، چرا که مقررات تقدیس شده زیر عنوان "شریعت" سنت ها را صلبتر و انعطاف ناپذیرتر می کند، به ویژه در زمینه حیاتی حقوق بشر. مشکلی دیگر که اسلامی بودن جامعه بار می آورد احساس برتری است که دگرگونی را نه تنها نالازم بلکه ناپسند می نماید. برتر دانستن فرهنگ خودی بر همه فرهنگهای بیگانه از اصول جامعه اسلامی است.

اراده برون رفت
 
داریوش همایون آن مقاله تاریخی را درست چند ماه پس از حادثه یازده سپتامبر نوشت، زمانی که موضوع تروریسم و گروههای بنیادگرا به صدر اخبار داغ جهان رفته و مشکلات اجتماعی خاورمیانه زیر ذره بین محافل فکری جهان قرار گرفته بود. فرای هیاهوهای رسانه ای درباره تروریسم، همایون تیزبینانه دریافت که ریشه مشکل از جهان فکری این فرهنگهاست، و نه تنها یک مساله امنیتی یا حتی اقتصادی.
 
او به اینکه کل خاورمیانه بتوانند از این سه جهان بیرون بیایند چندان خوشبین نبود، به ویژه احتمال می داد که کشورهای خاورمیانه که بر پایه اسلام بنا شده اند به سختی بتوانند از "جهان اسلامی" بیرون آیند. اما کار را بر ایرانیان آسانتر می دید، به این دلیل ساده که گرچه اکثریت ایرانیان مسلمانند، لیکن هویت ایرانی از اسلام نمی آید. پیش از اسلام نیز بوده و چه بسا استوارتر و درخشانتر هم بوده است. او نوشت: "جهان اسلامی هیچگاه جهان ما نبوده است، آنگونه که برای عربهاست. ما همواره ایرانی مانده ایم و نه آن ‏دویست سال تاراج و کشتار و ویرانی سیستماتیک را برای نابود کردن عنصر ایرانی فراموش کرده ایم و نه هزار و ‏پانصد سال بزرگی پیش از آن را. اسلام دین بسیاری از ما است ولی موجودیت ما نیست. ما با عربها بیش از ‏اینها تفاوت داریم. موضوع برتری و فروتری [نسبت به عرب ها] نیست. موضوع، تفاوتی است که ۱۴۰۰ سال اسلام نتوانسته ‏است آن را بزداید."
 
به همچنین، اگرچه ایران در خاورمیانه واقع شده، او برون رفت از فرهنگ خاورمیانه ای را برای ایرانیان ممکن و بیش از هر چیز منوط به اراده و عزمی نو می دید، عزمی که از بر دوش گرفتن مسئولیت شکست های تاریخی نترسد: "خاور میانه را می باید به شکست خوردگانی واگذاشت که که در هر شکست دلایل تازه ای برای چسبیدن به ‏عوامل اصلی شکستهای خود می یابند. خاورمیانه وزنه ای بر بال پرواز ماست و هیچ چیز برای عرضه کردن ‏به ما ندارد. یک گنداب واقعی فرهنگی و سیاسی است که باید پایمان را از آن بیرون بکشیم. خاورمیانه را، ‏چنانکه بقیه جهان سوم را، می باید شناخت و با آن رابطه درست داشت ولی راه ما از همه آنها جداست".
 
بدین سان، همایون در دهه پایانی عمر، نسخه ای پخته تر را برای درمان واپسماندگی ایران پیشنهاد می کند که همچنان بر پایه استثنایی بودن ایران - استثنا بودن دستکم نسبت به همسایگان خاورمیانه ای-اسلامی اش- بنا شده است.