طاق کسری؛ مغضوب حکومت‌ها در تاریخ معاصر

اولین نمایش مستندی درباره طاق کسری صبا زواره ای- پژوهشگر هنر

بی بی سی : فیلم مستند "طاق کسری: شگفتی معماری" برای نخستین بار در دانشگاه سواس به نمایش درآمد. طاق کسری، بلندترین طاق خشتی جهان و تنها بنای قابل مشاهده از شهر باستانی تیسفون است. این بنا با حدود دو هزار سال قدمت، نماد شکوه تمدن ساسانیان است. این مستند نیم ساعته، با حضور پژمان اکبرزاده، سازنده مستند نمایش داده شد. پس از فیلم، کارگردان و دکتر وستا سرخوش کرتیس از موزه‌ بریتانیا به پرسش‌های شرکت کنندگان پاسخ دادند.
 
طاق سهمی شکل کسری با بلندای ۳۷ متر، دهانه‌ی ۲۵ متر و عمقی ۴۸ متری نه تنها در زمانه‌ خودش مظهر شگفتی بوده که در تمام این سالیان مسافران را نیز حیرت زده کرده و در زمانه ما هم منبع الهام بوده است. به گفته‌ تورج دریایی، تاریخدان "طاق کسری سمبلیسمی دارد برای تاریخ و تمدن ایرانی: شاهنشاهی پر عظمتی که از دست رفته است. دوره‌ای که ایران در شکوه و عظمت بود و از جیحون تا فرات را در دست داشت."
طاق کسری بلندترین طاق خشتی جهان و تنها بنای قابل مشاهده از شهر باستانی تیسفون است. این بنا با حدود دو هزار سال قدمت، نماد شکوه تمدن ساسانیان است. پژمان اکبرزاده در توضیح توجه دوباره به این اثر در دوران معاصر می گوید: "از دوران رضاشاه بود که توجه به نمادهای تاریخ ایران باستان مانند طاق کسری به شکل جدی آغاز شد. در جامعه‌ای که به شدت تحت تسلط مذهب بود، این حرکات تلاشی بود برای آشنا کردن دوباره‌ مردم با گذشته‌ خودشان. "
 
آندره گدار، معمار فرانسوی نیز با الهام از این طاق به طور خاص و به طور کلی معماری پیش از اسلام ایران و ترکیب آن با المان‌های معماری نئوکلاسیک فرانسه، موزه ایران باستان را طراحی کرد و محسن مقدم، هنرمند ایرانی با ایده گرفتن از یک نشان گچی ساسانی آرم دانشگاه تهران را طراحی کرد.
 
نماهایی از طاق کسری به ویژه زمانی که دوربین اوج می‌گیرد، برای مخاطبی که معمولا این بنا را با طرح های قدیمی سده نوزدهمی به یاد می‌آورد بسیار تأثیرگذار است. اما فیلم تنها به گذشته طاق اکتفا نکرده و به کشمکش‌های تاریخ معاصر که این بنا را در وضعیتی منحصر به فرد و بدی قرار داده نیز می‌پردازد. بنایی که نماد دوران شکوه تمدن و فرهنگ ایران باستان است، مدت‌هاست در خاک کشوری قرار دارد که در دهه‌های اخیر رابطه پرتنشی با ایران داشته است.
 
اکبرزاده روایتی از این تاریخ پر فراز و نشیب نشان می دهد که بر دوام و ماندگاری این بنا با وجود جنگ‌ها و درگیری‌های منطقه از جنگ هشت ساله‌ عراق با ایران تا هجوم امریکا و داعش به عراق را شامل می شود: "این بنا به این دلیل که چندین سده است که دیگر درون مرزهای ایران قرار ندارد بسیار مورد بی‌توجهی قرار گرفته و ناامنی در عراق در چند دهه گذشته هم مزید بر علت شده است."
 
همین امر باعث شده که بنایی با این درجه از اهمیت هنوز به عنوان میراث جهانی یونسکو ثبت نشده و شاید در شرایطی که انسان‌ها به سادگی از بین می‌روند، رسیدگی به میراث تاریخی و فرهنگی در اولویت نباشد.
مستند طاق کسری با حضور پژمان اکبرزاده، سازنده مستند در دانشگاه سواز لندن نمایش داده شد. پس از فیلم، او و دکتر وستا سرخوش کرتیس از موزه‌ بریتانیا به پرسش‌های شرکت کنندگان پاسخ دادند. از شهر تیسفون که طاق در آن قرار داشته نیز اثر چندانی باقی نمانده است. از حفاری‌ها در منطقه‌ تیسفون، که بارها به ویژه در دهه‌های بیست و سی میلادی مورد کاوش‌های باستان شناسی قرار گرفته‌ موزه‌های عراق سهم چندانی نبرده ا‌ند. بیشتر آثار پیدا شده از عراق برده شده و امروزه در موزه پرگامون برلین و مجموعه کوچک‌تری در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می شوند.
 
این موقعیت جغرافیایی،‌ بر بهره‌کشی سیاسی از این نماد تاریخی آخرین شاهنشاهی پیش از اسلام نیز بی‌اثر نبوده است. پژمان اکبرزاده توضیح می‌دهد که چه‌طور در تاریخ معاصر دو حرکت برای استفاده ابزاری از طاق کسری انجام شده است: "صدام از آن به عنوان نماد شکست ارتش ایران در خاک عراق استفاده می‌کرده، و در ایران که تازه انقلاب شده بود و دولتمردان ایرانی سعی داشتند بگویند در ایران باستان ستم و فساد بسیار بوده و اسلام عدالت را به میان ایرانیان آورده، یک روایت قدیمی نیز تبلیغ می‌شد که با به دنیا آمدن پیامبر اسلام طاق ترک برداشته. اما این نقل قول هیچ سندیت تاریخی ندارد".
 
کارگردان فیلم برای رسیدن به منطقه با مشکلات فراوانی روبرو بوده است. او متوجه می‌شود که فاصله‌ کوتاه بین طاق کسری و بغداد را نمی‌تواند به آسانی طی کند و ۵ ایست بازرسی در بین راه قرار دارد. به او توصیه می‌شود که از راه بصره خودش را به این بنا برساند. جالب این است که آرامگاه سلمان فارسی چسبیده به این بناست و مردم زیادی برای بازدید آنجا می‌روند. به گفته‌ اکبرزاده شاید امن‌ترین راه برای مسافری که بخواهد خود را به طاق کسری برساند، همراه شدن با این مسافران در اتوبوس‌های زیارتی است.
 
آخرین تهدید جدی برای این اثر تاریخی، در سال‌های ۲۰۱۵ و ۲۰۱۶ و با گسترش حضور داعش در عراق شکل گرفت که تا فاصله‌ ۶۰ کیلومتری این بنا پیشروی کرده ‌بود ند و امکان تخریب آن توسط آنها وجود داشت.
 
به نظر می رسد پس از این سال ها اکنون طاق کسری می‌تواند به نمادی تبدیل شود که مردم دو کشور ایران و عراق را به یکدیگر نزدیک‌تر کند و به خود طاق هم توجه بیشتری شود.
به نظر می رسد پس از این سال ها اکنون طاق کسری می‌تواند به نمادی تبدیل شود که مردم دو کشور ایران و عراق را به یکدیگر نزدیک‌تر کند و به خود طاق هم توجه بیشتری شود