آیا رژیم بسیار کم‌کالری، دیابت را درمان می‌کند؟

این روزها آمارهای جهانی، خبر از افزایش نرخ ابتلا به دیابت در سراسر جهان و کشورمان، ایران، می‌دهند. بر اساس آمارهای بین‌المللی، حدود 422 میلیون نفر از مردم جهان به بیماری دیابت مبتلا هستند و سالانه حدود 5 میلیون مرگ ناشی از بیماری دیابت به ثبت می‌رسد.

در ایران هم حدود 5 تا 6 میلیون ابتلا به بیماری دیابت ثبت‌شده وجود دارد و حدود همین رقم هم افراد مبتلا به دیابتی هستند که از بیماری خود خبر ندارند. در حال حاضر، حدود 90 درصد از مبتلایان به دیابت را افراد مبتلا به دیابت نوع 2 تشکیل می‌دهند. دیابت نوع 2 در گذشته با عنوان دیابت بزرگسالی شناخته می‌شد. این درحالی است که اخیراً همین بیماری، به دلیل کاهش فعالیت فیزیکی روزانه و شیوه زندگی نادرست و اضافه‌وزن ناشی از آن از بزرگسالی به نوجوانی یا حتی کودکی هم رسیده است. البته محققان انگلیسی با انجام تحقیق روی 300 نفر مبتلا به دیابت نوع 2 به این نتیجه رسیده‌اند که اضافه‌وزن، کاهش فعالیت‌های بدنی، سابقه خانوادگی و الگوی غذایی ناسالم، باعث شده‌اند هر 2 کیلوگرم افزایش وزن، احتمال ابتلا به بیماری دیابت را در افراد مستعد حدود 2 برابر بیشتر کند و پیروی از رژیم غذایی به شدت کم‌کالری موجب کاهش وزن و پایین آمدن قابل‌توجه قند خون مبتلایان به دیابت نوع 2 می‌شود. با این مقدمه، با دکتر مجید حاجی‌فرجی، متخصص تغذیه و استاد دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی درباره نقش تغذیه و رژیم غذایی در بهبود بیماری یا علائم بیماری در افراد مبتلا به دیابت نوع 1 و 2 گفت‌وگو کرده‌ایم.
 آقای دکتر! بعضی منابع به‌تازگی اعلام کرده‌اند رژیم‌های غذایی بسیار کم‌کالری می‌تواند کمک بزرگی برای درمان دیابت نوع 2 باشد و بیماران مبتلا به این بیماری را از مصرف دارو بی‌نیاز کند. نظر شما درباره این موضوع چیست؟
رژیم‌های غذایی بسیار کم‌کالری که میزان کالری دریافتی روزانه را تا 800 کیلوکالری هم می‌رسانند، به هیچ عنوان به بیماران مبتلا به دیابت توصیه نمی‌شوند. این رژیم‌های کم‌کالری نمی‌توانند انرژی مورد نیاز روزانه بدن افراد مبتلا به دیابت را تأمین کنند و ممکن است باعث افت ناگهانی قند خون، خصوصاً در بیمارانی که در حال مصرف دارو هستند، شوند. از طرف دیگر، رژیم‌های بسیار کم‌کالری می‌توانند بعد از مدت کوتاهی، گرسنگی و ولع فرد را به خوردن تشدید کنند و باعث شوند او بیشتر از قبل اقدام به مصرف کربوهیدرات‌ها و غذاهای چرب و شیرین کند. این کار باعث ایجاد نوسانات غیرقابل‌کنترل و عوارض جدی ناشی از آن در بیماران مبتلا به دیابت خواهد شد.
پس چرا اصلاً چنین توصیه‌ای برای بیماران مبتلا به دیابت مطرح شده است؟
از آنجایی که افزایش وزن و چاقی، یکی از اصلی‌ترین دلایل ابتلا به دیابت نوع 2 در بیشتر افراد، مخصوصاً آن‌هایی که سابقه خانوادگی ابتلا به دیابت را دارند، محسوب می‌شود، داشتن رژیم غذایی مناسب برای تثبیت وزن ایده‌آل یا کاهش وزن در افراد مبتلا به چاقی به‌منظور کم کردن احتمال ابتلا به دیابت یا عوارض ناشی از آن از اهمیت بالایی برخوردار است. به همین دلیل هم ما به‌جای رژیم غذایی بسیار کم‌کالری، رژیم غذایی اصولی را به تمام افراد مبتلا به دیابت یا آن‌هایی که مستعد ابتلا به این بیماری هستند (مبتلایان به پری‌دیابت)، توصیه می‌کنیم.
 منظور شما از رژیم غذایی اصولی برای بیماران مبتلا به دیابت چیست؟
اول از همه اینکه اگر فردی به دیابت مبتلا باشد و از اضافه‌وزن هم رنج ببرد، باید با کمک متخصص تغذیه و رژیم‌درمانی، وزن خود را به شرایط ایده‌آل برساند.
زمانی که وزن فرد مبتلا به دیابت، به وزن ایده‌آل نزدیک می‌شود، به او توصیه می‌کنیم وعده‌های غذایی خود را از 3 وعده در روز و با حجم زیاد، به روزانه 5 تا 6 وعده و با حجم کم تبدیل کند. دوم اینکه هیچ کدام از مواد غذایی حتی قندهای ساده یا کربوهیدرات‌ها، نباید از برنامه غذایی این افراد حذف شوند، بلکه باید تعدیلی در رژیم غذایی آن‌ها انجام بگیرد. مثلاً همین قندهای ساده در بحث متابولیسم و تأمین انرژی سلولی در بعضی ارگان‌های بدن مانند مغز، کلیه‌ها و گلبول‌های قرمز، مورد نیاز هستند. به همین دلیل هم ما به‌جای حذف قندهای ساده و کربوهیدرات‌ها، به بیمار آموزش می‌دهیم چطور می‌تواند در مصرف این مواد غذایی خودکنترلی کند.
از نظر شما نوع میوه‌ها و کربوهیدرات مصرفی در بیماران مبتلا به دیابت باید به چه صورتی باشد؟
بهتر است این بیماران، به‌جای غلات آرد سفید مانند برنج، ماکارونی و نان‌های سفید، از غلات سبوس‌دار مانند نان سنگک، برنج قهوه‌ای و ماکارونی سبوس‌دار استفاده کنند. از طرف دیگر، غلاتی مانند جو، چاودار و جو دوسر، حاوی حجم بالایی از فیبر هستند و باعث کاهش سرعت تخلیه معده می‌شوند. این مسئله می‌تواند حس سیری را برای مدت طولانی‌تری به فرد القا کند و ولع او را برای خوردن غذا کاهش دهد. از طرف دیگر، چنین محصولاتی که نمایه گلایسمی پایین‌تری دارند، می‌توانند نوسانات قند خون را در بدن کاهش دهند و باعث آزاد شدن قند با سرعت کمتری در بدن شوند. میان حبوبات هم عدس، نمایه گلایسمی پایین‌تری دارد و می‌تواند به کنترل قند خون کمک کند. بهتر است میان میوه‌ها، مصرف مواردی که قند بسیار بالایی دارند مانند موز، خربزه، هندوانه، زردآلو، انبه، گرمک و...، محدودتر شود و میوه‌هایی که نمایه گلایسمی پایین‌تری دارند، به مصرف برسند. یک متخصص تغذیه می‌تواند برنامه غذایی مناسبی از نظر معرفی خوراکی‌هایی با نمایه گلایسمی مناسب را برای بیماران مبتلا به دیابت در نظر بگیرد.
 بعضی‌ها معتقدند مصرف چربی‌ها هم باید برای بیماران دیابتی با محدودیت‌هایی همراه باشد. دلیل این توصیه چیست؟
نکته مهمی که درباره رابطه بین چاقی و دیابت وجود دارد، این است که معمولاً خطر ابتلا به چاقی شکمی برای این افراد بیشتر از اضافه‌وزن عمومی است، تا حدی که در گذشته، دور کمر بالای 102 سانتی‌متر برای آقایان و 88 تا 90 سانتی‌متر برای خانم‌ها، معیار چاقی شکمی و عدم سلامت محسوب می‌شد، اما امروزه این رقم برای آقایان به 90 سانتی‌متر و برای خانم‌ها به زیر 88 سانتی‌متر رسیده است. چاقی شکمی علاوه بر افزایش خطر ابتلا به دیابت نوع 2 می‌تواند باعث بالا رفتن احتمال مبتلا شدن به گرفتگی عروق کرونر و کبد چرب شود. از این‌رو، مصرف اسیدهای چرب ترانس که به‌وفور در غذاهای فراوری‌شده مانند بیسکویت، شیرینی‌ها، شکلات‌ها و کیک‌ها وجود دارد یا مصرف چربی‌های اشباع که در کره، لبنیات پرچرب، گوشت‌های پرچرب و بعضی روغن‌ها به چشم می‌خورند، باید تا حد ممکن برای بیماران مبتلا به انواع دیابت محدود شوند. چربی‌های مفید مانند روغن زیتون، روغن کنجد، روغن کانولا و روغن بذر کتان، می‌تواند در برنامه غذایی این افراد جا بگیرد.
 به‌عنوان سؤال آخر اینکه حالا که محدودیت‌هایی برای مصرف میوه‌ها در بیماران دیابتی وجود دارد، این بیماران چطور می‌توانند ویتامین‌های لازم و موردنیاز روزانه بدن خودشان را با خوراکی‌های طبیعی تأمین کنند؟
بیماران مبتلا به دیابت می‌توانند با هر وعده غذایی، یک میوه به‌جز میوه‌هایی که نام بردیم، مصرف کنند، اما توصیه اصلی به این بیماران برای افزایش دریافت ویتامین‌ها و فیبرهای غذایی که کمک زیادی به پیشگیری از افزایش قند خون در بدن می‌کنند، این است که با تمام وعده‌های غذایی خود، حدود 1 یا 2 لیوان سبزی‌های برگ‌سبز مانند انواع سبزی خوردن، کاهو، اسفناج، بروکلی، کرفس و... را که کالری بسیار محدود و فیبر و ویتامین بسیار بالایی دارند، مصرف کنند.
رژیم‌درمانی کافی نیست! دارودرمانی را قطع نکنید!
پاسخ این سؤال شدیداً به شرایط فرد بیمار بستگی دارد؛ مثلاً فردی که قند خون ناشتای او بین 101 تا 126 باشد و قند 2 ساعت پس از غذای او بالای 180 نرود، می‌تواند با یک برنامه غذایی مناسب جلوی ابتلا به دیابت را بگیرد. افراد مبتلا به پری‌دیابت که قند خون ناشتای آن‌ها حدود 126 تا 150 است و داروی محدودی مصرف می‌کنند (در حد روزانه یک دارو) و نوسانات قند خونشان هم به قدری بالا نیست که در طول روز به بالای 200 برسد هم می‌توانند با رژیم غذایی، بیماری خود را کنترل کنند و دارو را کنار بگذارند. با این‌حال، بیمارانی که نوسانات روزانه قند خونشان بین 180 تا 400 یا بیشتر است و قند ناشتای آن‌ها هم بالای 120 است، قطعاً نمی‌توانند تنها به رژیم غذایی اکتفا کنند. این بیماران باید علاوه بر دارودرمانی، رژیم مناسبی هم زیر نظر متخصص تغذیه داشته باشند و برنامه غذایی و دارویی خود را تا جایی ادامه بدهند که HBA1C آن‌ها به سطح طبیعی برسد. باز هم در این صورت، میزان مصرف دارو یا احتمال قطع آن باید توسط متخصص غدد تشخیص داده شود و به هیچ عنوان قطع مصرف دارو برای این بیماران به‌طور خودسرانه توصیه نمی‌شود. در مورد بیماران مبتلا به دیابت نوع 1 هم رژیم غذایی می‌تواند در پیشگیری از نوسانات ناگهانی قند خون (افزایش یا کاهش ناگهانی) در آن‌ها مؤثر باشد، اما رژیم‌درمانی راهی برای درمان بیماری آن‌ها نیست و چنین بیمارانی ناگزیر به تزریق انسولین در تمام طول عمرشان هستند.