از بناهای هخامنشی تا مسکن مهر/ داستان یک فروپاشی

مستحکم‌ترین بناها در مقابل زلزله را متعلق به ایران می‌دانند، بناهایی از دوره‌های هخامنشی و سلجوقی که با رعایت اصول معماری و اصلِ به هم پیوستگی ساخته شده بودند، اما امروز مسکن مهر این اصل را رعایت نمی‌کند. قیاسی که فاصله‌ای از زمین تا آسمان دارند…
 
به گزارش ایسنا، برخی کارشناسانِ مسکن و سازه و حتی محمد شکرچی‌زاده، رییس مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی معتقدند «اغلب بناهای تاریخی ایران که با خشت و مصالح بومی ساخته شده‌اند، در برابر زلزله توانایی مقاومت نداشته و استانداردها و آیین‌نامه‌ها نیز لحاظ نشده‌اند«.
 
این مقام مسئول در آخرین اظهارنظرهایش تاکید کرده است: «با توجه به بررسی‌های انجام شده، ایران حدودا هر ۱۰ سال یک‌بار، یک زلزله بالای ۷ ریشتری را تجربه می‌کند که ما با شرایط موجود بناهای تاریخی‌مان، باید بگوییم این ساختمان‌ها حتی توانایی مقاومت در برابر قدرت کمتر از آن را هم ندارند، مسئله‌ای که باید هرچه سریع‌تر مورد توجه قرار بگیرد.»
 
در شرایطی این صحبت‌ها مطرح می‌شود که در زلزله اخیر کرمانشاه نیز متاسفانه ساختمان‌های تازه تاسیس «مسکن مهر» درصد تخریب بالایی داشتند، اما بناهای تاریخی در مقابل زلزله ۷.۲ ریشتری از خود مقاومت نشان دادند.
 
هرچند این اتفاق به اعتقاد یک متخصص سازه و ژئوفیزیک که مطالعات زیادی روی بناهای تاریخی داشته است، به دلیل به هم پیوسته بودن این بناهای قدیمی است.
 
عبدالعظیم امیر شاه‌کرمی، استاد دانشگاه امیرکبیر در گفت‌وگو با ایسنا به تشریح تفاوت‌های ساخت بناهای قدیمی و بناهای جدید می‌پردازد.
 
او می‌گوید: ساختمانی که در مقابل زلزله قرار می‌گیرد، برای سالم ماندن باید سه ویژگی “پیوستگی”، “نرم بودن سازه” و “سبک بودن” را داشته باشد، در واقع زمانی که این سه کنار یکدیگر قرار می‌گیرند، کاربندی بناهای تاریخی، زیباترین معنی را برای سازه مهندسی به وجود می‌آورد آن نشان می‌دهد یک بنا چه میزان زلزله‌پذیر است، طاق، جداره و اِلمان‌های کاربند مانند طویزه همگی به یکدیگر متصل هستند و مانند زنگی که در هنگام ضربه خوردن به طور پیوسته صدا می‌دهد، سازه بنای قدیمی کشور نیزبه همین حالت حرکت می‌کند.
 
وی زیباترین قله‌ی مهندسی دنیا را در پاسارگاد می‌داند و بیان می‌کند: سازه‌ی “پاسارگاد” و “تله تخت” هیچ گاه در مقابل زلزله تخریب نمی‌شوند، چون نرم هستند و حدود ۲۰ تا ۲۵ متر از کف سازه سنگی خود ارتفاع دارند. تدبیر هخامنشیان، شاهکاری در ساخت بنا

شاه‌کرمی تدبیر هخامنشیان برای ساخت بناهای تاریخی یعنی سازه‌های نرمِ بُرشی را یک شاهکار می‌داند و می‌گوید: به مرور در ایجاد سازه‌های نرم، پیشرفته تر شدیم، مانند بنای «میر ارسلان» در خراسان که توسط محققانِ معاصر به عنوان زیباترین و مستحکم‌ترین بنا در مقابل زلزله اعلام شد.
 
این مهندس سازه با بیان این‌که هر کشور در چیدمان آجرچینی خود روشی دارد که حتی در زمان زلزله نیز کارآیی دارد، ادامه می‌دهد: در زمان سلجوقیان، ما بهترین ساختمان‌ها را در دنیا داشتیم، به اندازه‌ای که در نمونه‌های مشابه آن در کشورهایی مانند انگلیس، ایتالیایی‌ یا یونان بسیار کم بود، اما بهترین نمونه‌ها متعلق به ایران هستند که همگی در مقابل زلزله سازه‌ای نرم دارند.
 
او تاکید می‌کند: بر همین اساس است که می‌گوئیم ایران در گذشته در مقابل زلزله، روشی بسیار قوی داشته است.
 
این مدرس دانشگاه با بیان این‌که متاسفانه ساختمان‌های امروزی شرایط محیطی، شیب زمین، مقطع زمین شناسی و اختلاف نشست‌ها را در نظر نمی‌گیرند، اظهار می‌کند: امروز قبل از احداثِ بنا، ساختمان ترک خورده است، چون از همان ابتدا نشست‌هایی در آن‌ها به وجود آمده‌اند.
سازه مهندسی شده منارجنبان دانشگاه مهندسی مقابل زلزله ساختمان‌های مسکن مهر به یکدیگر پیوسته نیستند
وی ساختمان‌های «مسکن مهر» را بناهایی ناپیوسته می‌داند که اسکلت، آجرکاری یا سفت‌کاری آن‌ها هر کدام جدا هستند و نما و تزئینات نیز جدا ایجاد می‌شوند، در حالی که در گذشته احداث ساختمان‌ها به این روش نبوده‌اند و مصالح معمولا سنگ بوده‌اند.
 
او با بیان این‌که در زمان سلجوقیان مصالح معمولا از آجر و ملات بوده و بناها نیز یکپارچه احداث می‌شدند، می‌گوید: در عکس‌های منتشر شده از زلزله‌ی رخ داده در غرب کشور، عدم یکپارچگی المان‌ها در بنا به وضوح دیده می‌شود.
 
وی در تشریح وضعیت یک بنا در زمان بروز زلزله می‌گوید: زمانی‌که زلزله رخ می‌دهد، همه قطعات موجود در بنا، سازه‌ای و ساختاری می‌شوند، تمام قطعات، مانند سنگ و نما و موزائیک‌های کف و دیواره کوچک شده و همگی فعال می‌شوند، در حالی که آن‌ها تا قبل از زلزله چیزی شبیه به بارِ مُرده بوده و در زمان زلزله با شتاب، تبدیل به بارهای افقی می‌شوند و کل وزن بنا نیز باری افقی می‌شود، بنابراین در ارتباط بین بارها، نما و اسکلت، ساختمان ضربه خورده و تخریب می‌شود.
 
شاه‌کرمی با تاکید برا ین‌که یکپارچگی بناهای قدیمی به مراتب بهتر از بناهای امروزی است، ادامه می‌دهد: در ساختمان‌های قدیمی تمام اجزا یک پیوستگی وعضو واحد دارند و ساختمان‌های جدید در هر بخش مجزا هستند، سازه، معماری و حتی بخش های تزئیناتی، بنابراین در زمان زلزله که بنا باید مانند یک ساز کوک شده و هماهنگ کار کند، سازه ناموزون می‌شود هر قطعه برای خود کار می‌کند، ان‌ها به یکدیگر ضربه زده و خراب می‌شوند.
سیستم سازه ایرانیان قدیم هنوز مغفول است
این متخصص سازه و ژئوفیزیک با اشاره به مهندسی زلزله در ایران و گذشته ایرانیان که از سابقه‌ای بالا و درخشان برخوردار است، تاکید می‌کند که باید این مهندسی شناخته شود، مهندسی که سیستمی سازه‌ای را نشان می‌دهد اما مغفول مانده است .
 
او با تاکید بر این‌که طرح پی و پیوستگی اجزاء در مهندسی دینامیکی هیچ یک از بناهای تاریخی ایران توسط میراث فرهنگی تجزیه و تحلیل سازه‌ای نشده است، ادامه می‌دهد: کاربندی­‌های موجود در سقف­‌ها (نرمی و پیوستگی و انرژی پذیری)، از سرمایه­‌های بزرگ و با ارزش مهندسی و دینامیکی ایران است که بی‌توجه باقی مانده‌اند.
دیوار نرم و پیوسته تخت جمشید، مقاوم در برابر زلزله اجزاء سخت ولی ترکیب نرماین متخصص سازه و ژئوفیزیک در ادامه با اشاره به وجود دو منبع بسیار غنی در طرح مهندسی زلزله ایران، ادامه می‌دهد: این دو منبع حاصل بازخوانی زلزله­‌های بسیار زیاد و مخرب سال‌های اخیر ( بم، رودبار، طبس،…) و مطالعه بناهای تاریخی ماندگار در مناطق زلزله خیز از جمله این منابع است.
 
به اعتقاد او، با مطالعه بناهای تاریخی، انتخاب محل استقرار شهرها ساخت و سازها (شهرها) و متون تاریخی، مشخص می­‌شود که این مهم در مهندسی تاریخی ایران راه‌حل داشته است. جزییات اجرایی تخت جمشید، پاسارگاد و انتخاب محل اصفهان شواهد ارزشمند مهندسی ایران است.
 
امیر شاه کرمی گفت: جزئیات اجرایی تخت جمشید و پاسارگاد (تله تخت)، انتخاب محل شهراصفهان شواهد ارزشمند مهندسی ایران است و سیستم­های سازه­ای و دتایل­های اجرایی بناهای تاریخی گنج‌های پنهان مهندسی زلزله است که تا بر آنها استوار نگردیم، بنای مهندسی پایدار نمی­‌شود.
 
این متخصص سازه و ژئوفیزیک افزود: پوسته زمین به صورت مستمر و با سرعت بسیار کم مانند حرکت قاره‌ها در حال جابجایی و تغییر است، به عنوان مثال ً بوشهر ۲۳ میلیمتر در سال به بندر انزلی نزدیک می‌شود که این حرکت باعث متمرکز شدن تنش و کرنش (فشار و فشردگی) در درزهای پوسته ی سخت می‌شود.
چیدمان پیوسته، نرم و سبک در طاق ها در مسجد جامع اصفهان استخراج مهندسی زلزله از منارجنبان، یک دانشگاه است
این متخصص سازه و ژئوفیزیک استخراج مهندسی زلزله از منارجنبان را بعنوان یک دانشگاه مهندسی زلزله می داند و بیان می‌کند: به طوری‌که منظر معماری یا کاربری بنا که شامل نور، ابعاد، اطاق​ها، چیدمان و ارتباط فضاها، بازشوها و ارتفاع سقف‌ها، جریان هوا و غیره، متناسب با بهره‌برداری و خصوصیات انسان است و منظر هنری یا زیبایی و نمادین بودن را ویژگی هر بنای تاریخی برشمرد که در رابطه با مهندسی زلزله باید به آن توجه شود.
 
او معتقد است: با مطالعه بناهای تاریخی می‌توان دریافت مشکلات و آسیب نگاری مهندسی زلزله فعلی کدام است.