چه کسی جانشین هاشمی در مجمع تشخیص مصلحت خواهد شد؟

اسفند ۱۳۹۰ بود که آیت‌الله خامنه‌ای در حکمی، ضمن تعیین ترکیب اعضای مجمع تشخیص مصلحت نظام برای پنج سال، هاشمی رفسنجانی را بار دیگر به‌عنوان رییس این نهاد مهم معرفی کرد. اینک و در پی درگذشت رییس مجمع، انتخاب گزینه جایگزین، نخستین رویداد سیاسی قابل تأمل در جمهوری اسلامی بدون هاشمی رفسنجانی خواهد بود.
یک رییس جمهور دیگر برای ریاست بر مجمع
حسن روحانی، رییس جمهور را می‌توان گزینه‌‌ای اصلی برای تکیه زدن بر این منصب دانست. تاکنون دو رییس جمهور بر صدر این نهاد تکیه زده‌اند: در دور نخست (از بهمن ۱۳۶۶ تا خرداد ۱۳۶۸) علی خامنه‌ای، و پس از او، علی‌اکبر هاشمی رفسنجانی. این هر دو، هم‌زمان با ریاست جمهوری، ریاست مجمع را نیز برعهده داشتند. رفسنجانی البته پس از پایان دومین دوره ریاست جمهوری‌اش، ریاست مجمع را تا هنگام مرگ عهده‌دار بود.
 
از این زاویه، رییس مجمع شدن رییس جمهور، نه تنها غیرمترقبه نیست بلکه دارای سابقه است. علاوه بر این، انتصاب روحانی توسط رهبر جمهوری اسلامی، پیغام مهم و معناداری برای تداوم نگاه عمل‌گرایان و مصلحت‌اندیشانه و واقع‌گرایانه در رأس هرم مجمع تشخیص مصلحت نظام و نیز در جمهوری اسلامی خواهد بود. انتصابی که می‌تواند برای بخش مهمی از جامعه نیز خرسندکننده و در هنگامه فقدان رفسنجانی، التیام‌بخش باشد.
 
افزون بر اینها، این انتصاب روحانی را به‌گونه‌ای فزاینده به یکی از بازیگران سیاسی اصلی در ایران مبدل خواهد کرد.

شانس سه گزینه مجرب اما در حاشیه
محمود هاشمی شاهرودی، رییس سابق قوه قضاییه و عضو کنونی مجلس خبرگان رهبری؛ علی‌اکبر ناطق نوری، رییس اسبق مجلس و رییس دفتر بازرسی رهبری؛ و علی‌اکبر ولایتی، وزیر خارجه اسبق نظام و مشاور بین‌الملل شخص اول نظام، سه گزینه محتمل دیگر برای نشستن بر صدر مجمع تشخیص محسوب می‌شوند. گزینه‌هایی که جملگی چند سالی است به حاشیه مدیریت و حکمرانی رانده شده‌اند.
 
انتخاب هر یک از این سه گزینه، پیام و پیامدهای ویژه‌ای دارد. به‌طور مشخص، در مورد هاشمی شاهرودی، برگزیدن وی گمانه‌زنی‌ها درباره احتمال رهبری وی پس از فقدان رهبر کنونی را افزایش خواهد داد.
 
انتخاب ناطق نوری نیز می‌تواند به معنای افزایش بازیگری سیاسی و ارتقاء جایگاه یک همراه مجرب نظام باشد که در سالهای اخیر به اصلاح‌طلبان نزدیک شده است.
 
و درنهایت، انتخاب ولایتی از منظر نشستن یک فرد غیرروحانی بر صدر مجمع، و به‌خاطر رویکردهای عمل‌گرایانه وی ـ که همکار قدیمی رفسنجانی بوده ـ معنادار و مهم خواهد بود.
انتصاب یزدی ـ که از مخالفان صریح و مهم هاشمی رفسنجانی به‌شمار می‌آید ـ معنادار خواهد بود بخت چهار روحانی 'تندرو' ‌محمد یزدی، احمد جنتی، صادق لاریجانی و ابراهیم رئیسی چهار روحانی تندرویی هستند که می‌توان آنان را نیز ازجمله نامزدهای ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام دانست.
 
از میان ایشان، بخت جنتی ۹۰ ساله از آن‌رو که دبیری شورای نگهبان و ریاست مجلس خبرگان رهبری را نیز برعهده دارد، کمتر به نظر می‌رسد.
 
محمد یزدی، دبیر ۸۵ ساله جامعه مدرسین حوزه علمیه قم که از ورود به مجلس خبرگان بازمانده، وضع متفاوتی دارد. او هرچند در ظاهر می‌تواند گزینه‌ای جدی محسوب شود اما با توجه به وضع جسمی‌اش، عضویت‌اش در شورای نگهبان، و نظر به اینکه مجمع تشخیص مصلحت نظام باید به اختلاف رأی مجلس و شورای نگهبان ورود کند، گزینه‌ای غیرمترقبه و بعید محسوب می‌شود. این ملاحظه درباره هاشمی شاهرودی نیز مطرح است.
 
انتصاب یزدی ـ که از مخالفان صریح و مهم هاشمی رفسنجانی به‌شمار می‌آید ـ معنادار خواهد بود.
 
وضع در مورد صادق لاریجانی (رییس قوه قضاییه) و ابراهیم رییسی (دادستان کل دادگاه ویژه روحانیت و تولیت آستان قدس رضوی) متفاوت است. این هر دو ـ همچون هاشمی شاهرودی ـ از گزینه‌های جانشینی رهبر جمهوری اسلامی محسوب می‌شوند. از این زاویه، برگزیدن آنان توسط شخص اول نظام، پیغام سیاسی ویژه‌ای در بر خواهد داشت.
 
انتخاب هر کدام از این چهار احتمال (جنتی، یزدی، لاریجانی و رییسی) که مشهور به مخالفت با توسعه سیاسی و لوازم آن هستند و از چهره‌های مطرح اردوگاه اقتدارگرایی، قابل تأمل خواهد بود.
آیت الله علی خامنه‌ای و اکبر هاشمی رفسنجانی در صف انتظار؛ نامزدهای کم‌شانس
فهرست گزینه‌های محتمل برای ریاست مجمع تشخیص به افراد یادشده محدود نیست؛ این افراد هرچند به‌مثابه یک احتمال قابل اعتنا هستند اما از بختی به مراتب کمتر از گزینه‌های پیش‌گفته برخوردارند.
 
علی لاریجانی، رییس کنونی مجلس؛ محسن رضایی، دبیر کنونی مجمع تشخیص مصلحت نظام؛ غلامعلی حداد عادل، رییس فرهنگستان زبان و ادب فارسی؛ و حتی سعید جلیلی، نماینده رهبر در شورای‌ عالی امنیت ملی، در صف گزینه‌های کم‌شانس قرار دارند.
 
پس از ۲۷ سال ریاست رفسنجانی بر مجمع تشخیص مصلحت نظام، انتصاب هر فردی توسط آیت‌الله خامنه‌ای به‌عنوان رییس مجمع، به‌مثابه "داده"ای خاص و مهم، در تحلیل دوران جدید جمهوری اسلامی (بدون حضور هاشمی) مورد توجه و ارزیابی قرار خواهد گرفت.
 
این نکته، صرف‌نظر از داوری درباره خروجی و تأثیر و جایگاه واقعی مجمع تشخیص مصلحت نظام در حاکمیت سیاسی مبتنی شده بر ولایت فقیه است.