روایتی تصویری از برده‌داری در ایران عصر قاجار

دنیس حسن‌زاده/ ترجمه: شیدا قماشچی
 سایت تاریخ ایرانی
پدرام خسرونژاد به طرح موضوعی جدید در زمینه برده‌داری در ایران پرداخته و برای این منظور از آرشیوهای عکس، متون مختلف و مصاحبه‌ها استفاده کرده است.
 
فروش بردگان آفریقایی در خلیج فارس به پیش از دوران اسلام باز می‌گردد. در متون قرون وسطی به طور پراکنده اشاره شده که بردگان به عنوان خدمتکار، محافظ شخصی، سرباز و ملوان در خلیج فارس از جمله جنوب ایران به کار گرفته می‌شدند. این امر تا مدت‌ها ادامه یافت و شکل آن در طی قرون متمادی دچار تغییر شد.
  در تاریخ مدرن، آفریقایی‌ها جزئی از خدمه خانواده‌های اشراف ایران به شمار می‌آمدند. مردان سیاهپوست معمولاً خواجه حرمسرای شاهان می‌شدند در حالیکه زنان سیاهپوست به خدمت زنان ایرانی در می‌آمدند. علیرغم ریشه کهن برده‌داری آفریقاییان در ایران، به ندرت به این موضوع اشاره شده و کمتر مورد بحث قرار گرفته است، زیرا تحقیقات جامعی درباره برده‌داری آفریقاییان و استفاده از آن‌ها به عنوان خدمتکاران خانگی صورت نگرفته است. اما عکس‌هایی وجود دارند که زوایایی از این امر را نشان می‌دهند و این عکس‌ها موضوع تحقیق پدرام خسرونژاد در چهار سال اخیر بوده‌اند.
 
خسرونژاد محقق مطالعات ایران و خلیج فارس در دانشگاه اوکلاهاماست، بخش جدیدی که با عنوان خانواده فرزانه به تازگی در این دانشگاه تأسیس شده است. او برای نخستین بار در اواخر دهه ۱۹۹۰ متوجه موضوع برده‌داری آفریقاییان در ایران شد؛ زمانی که پروژه دو ساله اتنوگرافیک را در خلیج فارس، شهرهای میناب، بندر لنگه و بشاگرد استان هرمزگان به پیش می‌برد. مطالعات او در زمینه پوشش سیاهپوستان ایران او را به سمت مساله برده‌داری در ایران پیش راند.
 قبادخان بختیاری (راست) و حسین‌خان بختیاری پسران خان بزرگ ایل بختیاری خسرو ظفر بختیاری، داخل باغی احتمالاً در اصفهان همراه با برده آفریقایی‌شان، سال ۱۹۴۰. به گفته خسرونژاد این عکس نشان می‌دهد که برده‌داری در ایران به خاندان قاجار محدود نبوده و به خوانین ایلات نیز می‌رسیده است.
اکثر برده‌های آفریقایی در ایران خواجه بودند. پوشش آن‌ها نشان می‌دهد که به شاه یا افراد بلندمرتبه دربار تعلق داشته‌اند. از راست: آقای الماس‌خان، آقای بهرام‌خان، آقای مسرور، آقای سید مصطفی، آقای اقبال‌خان، آقای یاقوت‌خان (فرد متفاوتی از عکس دیگر)، دهه ۱۸۸۰.
بردگانی که خواجه نبودند به خدمت ارتش سران قاجار درمی‌آمدند. چهارده نفری که در این عکس به نمایش درآمده‌اند در خدمت شاهزاده قاجار ظل‌السلطان بوده‌اند، قمیشلو، اصفهان، ۱۹۰۴.
 ظل‌السلطان این عکس را در شکارگاه تابستانی‌اش در نزدیکی اصفهان صحنه‌پردازی کرده و یک از برده‌هایش را به تصویر درآورده که فرزندش را در آغوش دارد. بنا به شرح عکس، این فرزند واقعی برده آفریقایی - حاجی یاقوت‌خان - است و اقبال نام دارد؛ او خواجه نبوده و می‌توانسته فرزند داشته باشد. در توضیح عکس آمده که یاقوت‌خان لباس قومی خویش (لنگ) بر تن دارد که پوشش آفریقایی‌های خارج از ایران بوده است، ۱۹۰۴.
کامران افشار در آغوش پرستارش، ننه سنبل باجی و هاله افشار که در پشت عروسکش ایستاده است، تهران، دهه ۱۹۴۰. سنبل باجی که اصلیت آفریقایی داشت در حرمسرا به دنیا آمد و در کودکی از دربار آخرین شاه قاجار، احمد شاه (۱۹۳۰-۱۸۹۸)، آزاد شد. او به خانه افشارها نقل مکان کرد، در آنجا بزرگ شد، ازدواج کرد و صاحب یک پسر شد. او تا آخر عمرش در منزل آن‌ها باقی ماند.
شمس‌الشعرا (عبدالحسین میرزا شمس ملک آرا)، نشسته، به همراه دامادش امان‌الله میرزا جهانبانی (۱۹۱۲-۱۸۶۹) ایستاده در سمت راست تصویر، پسر کوچک با کلاه (منصور میرزا جهانبانی)، پسر دیگر عزیزالله، دو دختر دیگر پوران خانم جهانبانی و توران خانم جهانبانی، دختر برده آفریقایی، ۱۹۰۰.
این عکس توسط شاه گرفته شده و یادداشت‌نویسی شده است. گروهی از زنان شاه و خواجگان داخل باغ حرمسرا در عکس نمایش داده می‌شوند، داخل مجموعه کاخ‌های شمال تهران، شهرستانک. پنج برده آفریقایی در این عکس قرار دارند که دو نفر از آن‌ها بزرگسال هستند و احتمالاً از اتیوپی آمده‌اند و سه نفر دیگر نوجوان هستند: حاجی بلال (سمت راست)، اسماعیل‌خان (برده سفیدپوست نفر اول از سمت راست)، مغرورخان (برده آفریقایی نفر چهارم از سمت راست)، حاجی رحیم (برده سفیدپوست نفر دوم از سمت راست، رئیس بردگان حرمسرا) ۱۸۸۳.
این عکس احتمالاً توسط مسعود میرزا ظل‌السلطان (۱۹۱۸-۱۸۵۰)، حاکم اصفهان (۱۹۰۷-۱۸۷۲) و بزرگترین فرزند ناصرالدین شاه گرفته شده است. فرزند ظل‌السلطان، بهرام میرزا در وسط عکس روی صندلی نشسته است و دو تن از درباریان کنار او نشسته‌اند (رضا قلی‌خان، منشی دربار سمت راست و آقاباجی، رئیس خواجگان در سمت چپ) به همراه هشت برده خواجه آفریقایی. طرح مخصوص لباس‌ها و کلاه‌های بردگان آفریقایی نوعی از تبعیض قومی محسوب می‌شود.
بنا بر شرحی که توسط مسعود میرزا ظل‌السلطان در پایین عکس آمده است، عکاس رئیس خواجگان آقاباجی است. در این عکس چهار نفر از بردگان بزرگسال آفریقایی دیده می‌شوند که مراقب فرزندان ظل‌السلطان هستند. کاخ چهل ستون، اصفهان، دهه ۱۸۹۰.
 غلامحسین میرزا مسعود، یکی از فرزندان ظل‌السلطان به همراه برده آفریقایی‌اش، جلفا، اصفهان، دهه ۱۸۸۰.
این عکس در سال ۱۸۹۵ توسط یکی از مهم‌ترین عکاسان دوره قاجار، عبدالله قاجار (۱۹۰۹-۱۸۵۰) گرفته شده است. در این عکس کم نظیر، ناصرالدین شاه قاجار به همراه پسرانش، درباریان و اکثر بردگان محبوب و پرنفوذش مقابل دوربین قرار گرفته‌اند. در این عکس ۱۰ خواجه آفریقایی حاضر هستند، از جمله حاجی فیروز (با لباس سفید در پشت شاه ایستاده است) که یکی از مورد اطمینان‌ترین بردگان شاه بود. مقابل یکی از خیمه‌های سلطنتی، نوروز ۱۸۹۵، احتمالاً شهرستانک، تهران.