پاسخ نخست؛ ضربه سریع و ویرانگر نیروی هوایی ایران به تهاجم نظامی عراق

سه فروند جنگنده بمب‌افکن اف-۴ئی گردان ۹۱ شکاری تاکتیکی در حال پرواز جمع پیش از انقلاب. این جنگنده بمب افکن، ستون فقرات نیروی هوایی ایران را تشکیل می‌داد * بابک تقوایی نویسنده و پژوهشگر دفاعی
بی بی سی : در جنگ‌های نوین، بدون نیروی هوایی قدرتمند، شکست حتمی است. در طول ۸ سال جنگ ایران و عراق، نیروی هوایی ارتش ایران، به عنوان نیروی راهبردی نقش بسیار مهمی بازی کرد، در واقع در ۶ ماه نخست جنگ این نیروی واکنش سریع، باعث برتری هوایی شد و بعدا هم امکان آزاد سازی مناطق اشغالی چون خرمشهر را فراهم آورد.
مسیر پرواز هواپیماهای عراقی در عملیات راهبردی به ظاهر غافلگیر کننده اما ناکام برای انهدام نیروی هوایی ایران روی زمین در روز ۳۱ شهریور ماه سال ۱۳۵۹ صدام حسین که از واکنش تهاجمی نیروی هوایی ارتش ایران در پاسخ به حملات متعدد نیروی هوایی عراق به پاسگاه‌ها و تاسیسات نفتی در مناطق مرزی ایران سرخورده بود، سرانجام فرمان تهاجم ارتش عراق به خاک ایران را در روز ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ صادر کرد و بلافاصله جنگنده بمب‌افکن‌های نیروی هوایی عراق در حد فاصل ۱۳:۳۵ تا ۱۴:۰۰ به وقت تهران پایگاه‌های نیروی هوایی، ایستگاه‌های راداری، برخی تاسیسات اقتصادی مثل مجتمع فولاد مبارکه اصفهان و شرکت صنایع هوایی ایران را بمباران کردند.
 
در این میان پایگاه یکم شکاری مهرآباد تهران، پایگاه هفتم شکاری شیراز، پایگاه چهارم شکاری وحدتی دزفول، پایگاه سوم شکاری نوژه (شاهرخی) همدان، پایگاه هشتم شکاری خاتمی اصفهان، پایگاه دوم شکاری تبریز، فرودگاه آغاجاری، پایگاه یکم پشتیبانی رزمی هوانیروز کرمانشاه و فرودگاه اهواز هدف حمله جنگنده‌های عراق قرار گرفتند.
اعلامیه شماره یک سرفرماندهی نیروهای مسلح عراق در باره نخستین تهاجم هوایی گسترده نیروی هوایی این کشور و آغاز جنگ با ایران در روز ۳۱ شهریور این حملات به دلیل آموزش کم خلبانان عراقی و دقیق نبودن سامانه‌های هدفگیری هواپیماهای فرسوده‌شان، موثر نبودند و فقط موجب نابودی سه فروند هواپیما از میان بیش از ۷۰ هواپیمای ترابری روی زمین در تهران شد. نقص و عدم دقت سامانه ناوبری سبب شد خلبانان عراقی اهداف را گم کنند و دشت و بیابان را بمباران کنند. علاوه بر این نیروی هوایی عراق در مسیر ایران، یک فروند بمب‌افکن توپولف ۱۶ خود را با ۶ خدمه از دست داد.
در روز ۳۱ شهریور ۴ فروند بمب‌افکن توپولف ۱۶ گردان ۱۰ پایگاه هوایی تموز مامور بمباران پایگاه هشتم شکاری اصفهان بودند، اما وقتی به اصفهان رسیدند، پایگاه را گم کردند و کوه های اطراف فولاد مبارکه را بمباران کردند. در مسیر بازگشت یک فروند از آنها ساقط و چهار خدمه آن جان خود را از دست دادند پیش از انقلاب، حمله نیروی هوایی عراق به ایران پیش‌بینی شده بود و طرح‌های عملیاتی برای پاسخ دادن به این حملات وجود داشت. معروف‌ترین آنها طرح عملیاتی البرز بود که از اواسط شهریور ماه سال ۱۳۵۹ به دنبال تشدید فعالیت‌های تخاصمی نیروی هوایی عراق، فرماندهان وقت نیروی هوایی مثل سرتیپ مسعود کیمیاگر و سرتیپ محمود قیدیان احتمال اجرای آن را بررسی کرده بود.
 
طرح عملیاتی البرز که قدمت آن به سال ۱۳۵۲ برمی‌گشت، شامل عملیات ضد نیروی هوایی بود؛ نیروی هوایی ایران باید تمام پایگاه‌های نظامی نیروی هوایی عراق را هدف قرار می‌داد و امکان عملیات پروازی را از آنها سلب می‌کرد.
اولین پاسخ رسمی نیروی هوایی ارتش ایران به نخستین تهاجم رسمی عراق در بعد از ظهر روز ۳۱ شهریور ۱۳۵۹ حمله با ۸ فروند فانتوم بود. در این تصویر یک فروند اف-۴ئی پایگاه سوم شکاری تاکتیکی در سال ۱۳۶۱ دیده می‌شود در روز ۳۱ شهریورماه با توجه به آسیب‌های وارده به باندهای پرواز برخی از پایگاه‌های شکاری و ناآمادگی برخی دیگر، تنها دو پایگاه سوم و ششم شکاری تاکتیکی در همدان و بوشهر آماده پاسخ به تهاجم گسترده نیروی هوایی عراق بودند.
 
بنابراین امکان اجرای طرح عملیات البرز بلافاصله بعد از حمله عراق وجود نداشت، بنابراین به جای آن، کمتر از چهار ساعت بعد، عملیاتی انتقامی با استفاده از جنگنده بمب افکن‌های اف-۴ئی فانتوم ۲ به اجرا گذاشته شد.
نقشه طرح عملیاتی البرز با رمز کمان ۹۹ که بعدا به عملیات ۱۴۰ فروندی معروف شد چهار فروند فانتوم از پایگاه بوشهر در دسته یا گروه البرز در ساعت ۱۷:۳۰ به وقت تهران به پایگاه هوایی شعیبیه در استان بصره عراق حمله کردند و دقایقی بعد در ساعت ۱۷:۵۵ چهار فانتوم دیگر از پایگاه همدان در گروه یا دسته پروازی آلفا-رد (Alpha Red) پایگاه هوایی کوت در استان میسان یا العماره عراق را بمباران کردند. در این میان یکی از چهار فانتوم دسته "آلفا-رد" به خلبانی سروان محمد صالحی و ستوان خالد حیدری در مسیر بازگشت به کابل فشار قوی برخورد کرد و هر دو خلبان آن جان خود را از دست دادند.
 
سطوح پروازی و باندهای پایگاههای دوم و چهارم شکاری تبریز و دزفول که در حمله عراق آسیبهای جزئی دیده بودند، بسرعت ترمیم شدند و هر دو پایگاه تا پایان روز ۳۱ شهریور آماده شرکت در طرح البرز شده بودند.
تصویری تاریخی از خلبانان اف-۵ نیروی هوایی ارتش در حال بریفینگ پیش از عملیات. در سه هفته نخست جنگ بیش از صد فروند جنگنده بمب افکن اف-۵ از شهرهای دزفول و اندیمشک دفاع و با بمباران ستون‌های زرهی عراق از سقوط این دو شهر جلوگیری کردند حدود ۱۴ ساعت بعد از حمله عراق، در اولین ساعات بامداد روز اول مهر ۱۳۵۹، هفت پایگاه شکاری و تاکتیکی نیروی هوایی، جنگنده بمب‌افکن‌ها و رهگیرهای خود را آماده اجرای طرح البرز با رمز کمان ۹۹ (معروف به عملیات به ۱۴۰ فروندی) کرده بودند. فرمان این عملیات دقایقی پس از تهاجم رسمی عراق به ایران، به پایگاه‌های نیروی هوایی ابلاغ شده بود.
 
در این عملیات بیش از ۱۴۰ جنگنده بمب افکن نیروی هوایی، به ۵ پایگاه نیروی هوایی عراق یورش بردند:
 

 
پس از آغاز رسمی جنگ، پرسنل فنی به سرعت ۱۲ فروند تامکت را به وضعیت کامل عملیاتی رساندند. این جنگنده‌ها مجهز به رادارهای برد بلند و موشک‌های برد بلند فونیکس کابوس خلبانان عراقی بودند. بدون این جنگنده‌ها تاسیسات نفتی ایران در جزیره خارک و بندر ماهشهر در طول جنگ با خاک یکسان شده بودند در موج دوم حملات پایگاه‌های هوایی حبانیه شامل تموز و هضبه در غرب بغداد و شماری دیگر از پایگاه‌ها و فرودگاه‌های استان‌های عراق از جمله کرکوک بمباران شدند، این بار با ۵۰ درصد هواپیماهای مورد استفاده در موج اول.
 
در این عملیات هشت فروند شکاری رهگیر اف-۱۴آ ملقب به تامکت پوشش هوایی بمب‎افکنهای نیروی هوایی را در حریم هوایی ایران تأمین کردند. در این عملیات ۱۰ فروند جنگنده بمب افکن نیروی هوایی شامل ۹ فروند اف-۵ئی تایگر ۲ و یک فروند اف-۴ئی فانتوم ۲ از دست رفت، ده خلبان جان خود را از دست دادند و دو نفر اسیر شدند.
پیش از آغاز جنگ ایران و عراق و در سال ۱۳۵۷، نیروی هوایی عراق با کمک عربستان اقدام به خریداری جنگنده میراژ اف.۱ از فرانسه کرده بود تا بتواند از آن به عنوان رهگیر در مقابل اف-۱۴ های ایران استفاده کند. هرچند این میراژ اف.۱ نتوانست جز در دو مورد موفقیتی بر علیه اف-۱۴ های ایران کسب کند ولی این جنگنده و موشکهای اگزوسه آن کابوس نفت‌کشهای ایرانی در جنگ نفت‌کشها بودند. در این تصویر جنگنده های میراژ اف.۱ و خلبانانشان در پایگاه صدام دیده می‌شوند به علت مهارت و دقت خلبانان ایرانی، پایگاه‌ها و فرودگاه‌هایی که در عملیات ۱۴۰ فروندی هدف قرار گرفتند ۶۰ روز غیر قابل بهره‌برداری و غیرعملیاتی بودند. بازسازی سطوح پروازی پایگاه هوایی الرشید در جوار بغداد پس از چندین نوبت بمباران هوایی بالاخره نهم آذر ۱۳۵۹ به پایان رسید. این حملات و حملات بعدی در ماههای آتی جنگ سبب شد که نیروی هوایی ایران در ۶ ماه نخست جنگ دارای برتری هوایی در مقابل نیروی هوایی عراق باشد، اگر چنین نمی‌شد، نیروی زمینی قدرتمند عراق با کمک پشتیبانی هوایی امکان اشغال شهرهای اهواز، آبادان و دزفول را تا ۷ روز پس از شروع رسمی جنگ داشت.
در جریان جنگ نفت‌کش ها، اف-۴ئی فانتوم ۲ های ایرانی مجهز به موشکهای اِی جی ام -۶۵آ ماوریک بطور گسترده نفت‌کشهایی را که نفت عراق را حمل می‌کردند در خلیج فارس هدف قرار دادند در حالی که نیروی زمینی ارتش ایران در ماه‌های پیش از جنگ تضعیف شده بود، در ماه‌های اول جنگ نیروی هوایی ارتش با ۴۵۲ فروند شکاری بمب افکن اف-۵، اف-۴ و اف-۱۴ وارد جنگ شده بود (از این تعداد ۳۰۶ فروند در شهریور ۱۳۵۹ عملیاتی بودند) و یکی از موثرترین بازوهای نظامی ایران بود. فهرست مهمترین فعالیت‌های این نیرو در این مدت از این قرار است:
 

 
نیروی هوایی ایران حدود ۸۰ جنگنده بمب افکن اف-۴ و اف-۵ و ۹۶ خلبان خود را تا پایان اسفند ۱۳۵۹ از دست داد.
سامانه پدافند ضد هوایی هاک (Hawk) نیروی هوایی مجهز به موشک‌های برد متوسط ام آی ام-۲۳بی. این سامانه در طول جنگ حداقل ۳۰ شکار تایید شده جنگنده‌های عراق را ثبت کرد
  سرتیپ منصور ستاری، نخبه پدافند ایران، او کسی بود که پس از رسیدن به فرماندهی پدافند نیروی هوایی در اواسط جنگ (سپس فرماندهی نیروی هوایی) تاکتیک‌هایی را اتخاذ کرد که تلفات جنگنده‌های عراقی را با استفاده از موشکهای ضد هوایی هاک افزایش داد
گردان ۱۱ شناسایی تاکتیکی نیروی هوایی و خلبانانش نقش بسزایی در پیروزی‌های ایران در جنگ و بخصوص آزادسازی خرمشهر داشتند و به اصطلاح چشمان تیزبین ارتش ایران بودند. این تصویر را خلبانان سرگرد فریدون ذوالفقارى و محمدرضا نوروزى در تاریخ بیست و هفت شهریور گرفتند که خرمشهر را پس از اشغال نشان می‌دهد
این تصویر تاریخی در آزادسازی خرمشهر نقش بسزایی داشت، خلبانان سروان بهرام ایکانى و ستوان یکم مجتبى فردوسیان این تصویر را ششم اردیبهشت ۱۳۶۱ گرفتند. بهرام ایکانی به همراه فریدون ذوالفقاری رکورددار پرواز شناسایی در نیروی هوایی ایران بودند، اولی اعدام شد و دومی جانش را در جنگ از دست داد
سرگرد خلبان بهرام ایکانی خلبان هواپیمای آر اف-۴ئی شناسایی تاکتیکی در کنار هواپیمایش. او پس از سرگرد فریدون ذوالفقاری رکورددار پروازهای شناسایی در طول جنگ بود. او سالها پس از جنگ به اتهام همکاری با سرویس اطلاعاتی آمریکا سیا اعدام شد
مرحوم سرتیپ خلبان محمود اسکندری (چپ) کسی بود که با شلیک چند موشک ماوریک از فانتوم خود پل مواصلاتی عراق بر روی شط‌العرب را منهدم کرد و موجب اسارت هزاران عراقی در خرمشهر و آزادسازی این شهر شد. او در این تصویر در کنار سرهنگ خلبان کریم رفاهی و یک فروند جنگنده اف-۴ئی دیده می‌شود ____________________________________
* بابک تقوایی، پژوهشگر، خبرنگار و عکاس هوایی و نویسنده سه کتاب در باره تاریخ نیروی هوایی و هوانیروز ایران است به نام‌های "نیروی هوایی مدرن ایران"، "ببرهای ایرانی در جنگ" و "سلحشوران صحرا؛ هوانیروز در جنگ". او به مناسبت سالگرد جنگ ایران و عراق مجموعه مطالبی را برای بی‌بی‌سی فارسی درباره نقش نیروی هوایی و هوانیروز ایران در این جنگ تهیه کرده است.
 
بابک تقوایی فعالیت حرفه‌ای خود را با نوشتن مقالاتی در باره نیروی هوایی در سال ۱۳۸۵ شروع و بعد به عنوان خبرنگار هوانوردی با نشریات ایرانی و انگلیسی همکاری کرد. او تا سال ۱۳۹۱ خبرنگار و عکاس ماهنامه صنایع هوایی سازمان نیروهای مسلح بود و به عنوان خبرنگار و پژوهشگر تاریخ هوانوردی با سایر نشریات فارسی زبان چون مجله صف (ارگان سازمان عقیدتی سیاسی ارتش) و دو ماهنامه هواپیما و جنگ افزار همکاری داشت. در سال ۱۳۹۰ مرکز پژوهشهای نظری نیروی هوایی ارتش از او به عنوان پژوهشگر تاریخ هوانوردی دعوت به همکاری کرد و یکی از مسئولان پروژه شناسنامه تفصیلی نیروی هوایی ایران بود.
 
بابک تقوایی بیش از ۳۰۰ مقاله در مورد نیروهای هوایی ایران، عراق، لیبی، روسیه، اوکراین و نبرد علیه تروریسم در خاورمیانه در مجلات هوانوردی انگلیسی، فرانسوی، روسی و یونانی به چاپ رسانده است. او اکنون تحلیلگر، خبرنگار و عکاس مجله هوانوردی نظامی به نام کمبت ایرکرافت (Combat Aircraft) و همچنین خبرنگار ویژه انتشارات شپارد است.